KANAŁ RADUNI

Wersja z 15:19, 13 sie 2019

Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem, Matthaeus Deisch Panorama miasta od strony Ogrodu Strzeleckiego (fragment), 1761-1765

Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem, widok od strony obecnego Dworca Gdańsk Główny, H. Wallis, 1850

Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem, 1870

Kanał Raduni, tzw. Koński Wodopój, Aegidius Dickmann, 1617

Kanał Raduni, tzw. Koński Wodopój, Albert Juchanowitz, Der Bischofsberg (fragment), 1838

Kanał Raduni w okolicach Wielkiego Młyna, widok od strony zachodniej, koniec XIX wieku

Kanał Raduni w okolicach
ul. Wałowej, 1927

KANAŁ RADUNI (Neue Radaune, Radaunekanal), sztucznie przekopany obiekt hydrotechniczny o spadku podłużnym dna 0,05%, długość 13,5 km (w granicach Gdańska 10,35 km), w większości otwarty, w przekroju prostokątny, szerokości w dnie maksymalnie 8 m, średniej głębokość 3 m. Zachodnia strona opiera się o naturalne zbocze, wschodnia przebiega w nasypie o szerokości korony 3–5 m i wysokości 4–5 m. Wyprowadzony około 1 km na wschód od Juszkowa pod Pruszczem Gdańskim z rzeki Raduni. Płynie na północy wzdłuż krawędzi wysoczyzny morenowej przez Święty Wojciech, Lipce, Orunię, Zaroślak, Główne i Stare Miasto. Zasilany jest przez Potok Rotmanka, Potok Świętego Wojciecha, Potok M2, Potok Maćkowski, Potok M1, Potok Oruński, Potok Siedlecki (który odciął od naturalnego ujścia do Motławy). Do lat 40. XVII wieku uchodził do Wisły na przedłużeniu obecnej ul. Rybaki Górne, następnie wody skierowano u zbiegu obecnej ul. Rybaki Dolne i Krosna do fosy Starego Miasta i przy obecnej ul. Karpia–Wapiennicza skierowano do Motławy. Całkowita zlewnia kanału (od strony zachodniej) wynosi 52,9 km².

Zbudowany w celu zaopatrzenia aglomeracji gdańskiej w wodę pitną, źródło energii dla maszyn, głównie kół młyńskich, nawodnienia fos i odprowadzania ścieków. Do połowy XVI wieku w okresie wojennym newralgiczne miejsce Gdańska, którego oblężenia rozpoczynano z reguły od niszczenia odcinków kanału przy Pruszczu Gdańskim. Pierwszy kanał wzmiankowano w 1338 roku. Później, zapewne z powodu małego spadku wody przed 1356 rokiem, od wysokości Oruni przeprowadzono nowe odgałęzienie, płynące bliżej krawędzi wysoczyzny. W 1356 roku kanały nazywano nowym i starym młyńskim, w 1456 młyńskim i Raduni.

Dopływ wody poniżej Pruszcza Gdańskiego regulowała wzmiankowana od 1367 roku śluza, zamykana raz w roku na 2–3 tygodnie. Po ustąpieniu wody kanały pogłębiano. Na terenie Starego Miasta oba cieki płynęły w kierunku północno-wschodnim (między obecnymi ul. Wodopój / Brygidki-Refektarska oraz Rybaki Górne / Rybaki Dolne) i południowo-wschodnim (równolegle po północnej stronie i nieopodal obecnej ul. Podwale Staromiejskie do obecnej ul. Tartacznej, wzdłuż niej zmierzał na północ, zasilając fosę Osieka i łącząc się z pierwszym ciekiem). Oba ramiona połączono już około roku 1367 w okolicy obecnego Targu Drzewnego specjalnym kanałem (tzw. Flutrinne), w 1487 obmurowanym i zakrytym. Po otoczeniu Starego Miasta murami około 1480 roku pod obecną ul. Wały Jagiellońskie (obok Nowego Ratusza) zbudowano przepust i chroniącą go Bramę Raduńską ( bramy). Około 1570, w związku z budową nowych fortyfikacji, starszy kanał zasypano, a po wykopaniu fosy przy Starym Mieście wody jednego już tylko kanału przerzucono nad nią (na wysokości obecnej ul. Hucisko) otwartym, ceglano-kamiennym akweduktem, a pod wałem (powstałym w miejscu uprzedniego muru, obecnie ul. Wały Jagiellońskie) murowanym tunelem. Przed wpłynięciem na akwedukt wody kanału od około 1567 roku rozlewały się w staw, tzw. Koński Wodopój, związany z sąsiednim Targiem Końskim (na placu przed Bramą Wyżynną; zob. Nowe Ogrody, fortyfikacje). Od końca XVI wieku zachodni brzeg kanału, od wysokości obecnego Targu Siennego, zabudowano domami mieszkalnymi, dostępnymi poprzez przerzucone mostki. Około 1636 zbudowano nowy, 150-metrowy, drewniany akwedukt doprowadzający wodę do Starego Miasta, o konstrukcji skrzyniowej, od góry otwarty, umieszczony 3 m nad fosą, rozebrany wraz z przepustem w końcu XIX wieku przy plantowaniu wałów i zasypywaniu fos.

Podczas budowy (od 1865) linii kolejowej od dworca Gdańsk-Brama Nizinna do Oliwy pierwotnie zbudowano most nad kanałem, następnie skierowano wody kanału w 300 m podziemny przepust od Zaroślaka do Targu Siennego, w którym i obecnie płynie zakryty. Na wysokości Zaroślaka wody kanału połączono przepustem z Opływem Motławy. W roku 1901, przy budowie obecnej ul. Hucisko w miejsce akweduktu wody kanału poprowadzono podziemnym tunelem/przepustem łączącym się z dawnym, zlokalizowanym pod obecną ul. Wały Jagiellońskie. W latach 30. XX wieku na dnie kanału, na odcinku od Starych Szkotów do granic miasta na południu zamontowano 3.000 m szyn dla kolejki wąskotorowej, pracującej po corocznym zatrzymywaniu wody przy wywożenia mułu i śmieci; tory funkcjonowały do lat 50. XX wieku, szyny zalegały na dnie jeszcze w 1956 roku.

Podczas zatoru lodowego 21-22 III 1947 wody kanału przelały się przez wały, zalewając ul. Oruńską (obecnie Trakt św. Wojciecha). W 1959 powiększono podziemny tunel/przepust z 1901 roku pod jezdniami Huciska i Wałów Jagiellońskich do 150 m długości i 10 m szerokości. Uregulowano też odcinek między wschodnią pierzeją Wałów Jagiellońskich a ul. Elżbietańską (stawiając na długości około 40 m betonową ściankę o wysokości 2 m), tworząc przy okazji istniejący i obecnie skwerek. W maju 1964 odcinek 40 m przy tzw. Małym Młynie otrzymał żelbetowe dno o grubości 20 cm i żelbetowe ścianki o wysokości 2,7 m okładane cegłą klinkierową. W 1965 przy Wielkim Młynie zbudowano progi wodne o spadku 2 m, co pozwoliło uzyskać kaskadę, wyremontowano nabrzeża po obu stronach Wielkiego Młyna, na dnie kładąc żelbetową wannę (mającą zapobiegać podmywaniu fundamentów tego obiektu). W latach 1971-1974, w związku z budową estakady na skrzyżowaniu ul. Okopowej i Leningradzkiej (obecnie Podwale Przedmiejskie, zob. Węzeł Drogowy im. Unii Europejskiej) wody kanału czasowo skierowano koło Bastionu św. Gertrudy do Opływu Motławy, budując przy estakadzie nowy, zmieniony i pogłębiony odcinek.

Podczas powodzi 9 VII 2001, spowodowanej gwałtownymi opadami w godzinach 18-21 i wypełnieniem się wodą kanału (przepływ 125 m³ na sekundę przy jego ówczesnej przepustowości 25 m³ na sekundę), wschodni wał między Świętym Wojciechem a Orunią uległ w pięciu miejscach przerwaniu ((na wysokości ul. Serbskiej, Gościnnej, Niegowskiej, posesji przy Trakcie Św. Wojciecha nr 417 i 450). Zalaniu uległ odcinek Traktu Św. Wojciecha i tory kolejowe, zniszczeniu uległo wiele domów w Świętym Wojciechu, Lipcach i Oruni, 1.300 osób utraciło dach nad głową, straty oszacowano na około 200 mln zł. 10 VII 2001 poprzez zamknięcie zasuwy w elektrowni Pruszcz Gdański zatrzymano dopływ wody do kanału od strony rzeki Raduni, przed Świętym Wojciechem przerwano wał, kierując wody z kanału do rzeki Raduni, oczyszczono podłoże, uformowano skarpę wału, dokonano doszczelnienia wału. Od jesieni 2001 roku pogłębiono dno kanału przy Lipcach, zmodernizowano kanały burzowe, umocniono brzegi faszyną, skarpy zabezpieczono brukiem, przeprowadzono prace przy urządzeniach odwadniających (między innymi w 2001/2002 zmodernizowano przepompownie przy ul. Przybrzeżnej, zbudowano nowe zbiorniki retencyjne – przy ul. Platynowej i przy ul. Łódzkiej).

Od sierpnia 2011 do marca 2014 roku przebudowano (kosztem 133 mln zł z budżetu państwa) 7,5 km odcinek kanału, od granic miasta do Biskupiej Górki, zabezpieczają przed powodzią Święty Wojciech, Lipce i Orunię. Inwestorem zastępczym była Dyrekcja Rozbudowy Gdańska, wykonawca Hydrobudowa Gdańsk. Przebudowano wał przeciwpowodziowy (likwidując ewentualność jego nasiąkania poprzez budowę wodoszczelnej ścianki szczelinowej – tzw. ścianki Larsena – odgradzającej wodę od wału) zbudowano drogę eksploatacyjna na koronie wału, zagospodarowano teren po obu stronach, przebudowano lub usunięto kolidujące elementy z technicznej infrastruktury miejskiej. Kanał otrzymał większy przekrój i pojemność. Odcinek na wysokości ul. Zaroślak i ul. Brzegi wyłożono ozdobnym klinkierem, reszta otrzymała okładzinę z porowatego betonu.

Podczas budowy na Targu Siennym i Targu Rakowym Forum Gdańsk (otwartego V 2018) kanał, przepływający pod dachem tego centrum handlowego, przebudowano na odcinku 90 m. Powstał w tym miejscu kanał dwudzielny, rozdzielony betonową pokrywą. Koryto dolne schowano pod ziemią, koryto górne (szerokości 6 m, głębokości 80-105 cm, warstwa wody 20-25 cm, dwa mostki) pozostało odsłonięte, przepływająca przez nie woda podlega wcześniej oczyszczeniu. BŚ