KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA I PAWŁA

Wersja z 12:28, 11 lis 2024

Znak własnościowy kościoła św. Piotra i Pawła

Kościół św. Piotra i Pawła według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600

Kościół św. Piotra i Pawła, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Georg Ferdinand Gregorovius, Kościół św. Piotra i Pawła, 1843

Julius Greth, Kościół św. Piotra i Pawła, 1857

Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony północno-zachodniej, około 1900

Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony południowo-zachodniej, 1901

Wnętrze kościoła św. Piotra i Pawła w początkach XX wieku

Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony północnej, 1950

Kościół św. Piotra i Pawła, fot. Kazimierz Lelewicz, 1953

Kościół św. Piotra i Pawła
(z prawej) i nieistniejące dziś kamieniczki przy ul. Żabi Kruk, widok od strony południowej, 1945–1950

Brama cmentarna kościoła św. Piotra i Pawła, fot. Kazimierz Lelewicz, 1953

Kościół św. Piotra i Pawła, fot. Jan Bułhak, 1953

Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony południowo-wschodniej, 1981

Kościół św. Piotra i Pawła, 2010

Nawa główna kościoła
św. Piotra i Pawła

Kazalnica, przeniesiona z kościoła św. Brygidy

KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA i PAWŁA, Stare Przedmieście, ul. Żabi Kruk 3 (do 1945 Poggenpfuhl). W 1385 istniała już co najmniej kaplica, w tym bowiem roku odnotowano uliczkę „Nową za Świętym Piotrem" (zob. Stare Przedmieście, tabela: ulice). Przypuszcza się, że w 1393 rozpoczęto budowę niskiego kościoła o trzech równej wysokości pięcioprzęsłowych nawach i jednonawowym prezbiterium. Jako filialny względem kościoła Najświętszej Marii Panny, podlegał tamtejszemu proboszczowi. 29 VI 1424, podczas pożaru Starego Przedmieścia, najpewniej jeszcze niedokończony, uległ wypaleniu (według kronikarza Stenzla Bornbacha ogniowi oparły się mury budowli). Środki na odbudowę starano się pozyskać m.in. z otrzymanego w styczniu 1425 specjalnego przywileju odpustowego. W 1440 przesklepiono zakrystię, w 1454 – decyzją biskupa włocławskiego Jana Gruszczyńskiego – został kościołem parafialnym dla Starego Przedmieścia.

Przed 1404 burmistrz Peter Fürstenau ufundował w kościele ołtarz Trójcy Świętej, w 1458 cech tkaczy ufundował kaplicę św. Tomasza (wspomożoną w 1498 nadaniem kupca i armatora Petera Strufincka), w 1460 cieśle z Lastadii kaplicę św. Andrzeja, w 1484 powstała kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic, w 1500 istniały kaplice św. Anny i cechu rzeźników, do 1579 powstały kaplice św. Jerzego, Najświętszej Marii Panny i Trzech Króli. Na rzecz kościoła czyniono także prywatne darowizny, w 1457 mieszczanin Johann Runaw przekazał dochody z domu przy obecnej ul. Ogarnej, a bliżej nieznane rodzeństwo przekazało witrykom (świeckim zarządcom majątku kościoła, notowanym od 1439) swój dom na Starym Przedmieściu.

W latach 1486–1487 zbudowano (od zachodu) charakterystyczną wieżę z przylegającymi do niej kaplicami (zachowana kaplica Uphagenów), podwyższono korpus nawowy, powiększono zakrystię, przebudowano wschodni szczyt prezbiterium. W okresie 1514–1516 – staraniem wywodzących się z patrycjuszowskich rodzin gdańskich proboszczów: Maurycego Ferbera (1512–1515) i Tiedemanna Giesego (1515–1527) – ukończono prace nad gwiaździstym sklepieniem w nawie głównej i kryształowym w nawach bocznych, znaczne na to środki finansowe przekazał także gdański kupiec Michael Westphal z małżonką. Budowla (zewnętrznie prostokątna, o stosunku boków 2:5), trójnawowa, z prostokątnym prezbiterium oddzielonym niskim łukiem tęczowym, osiągnęła wymiary 62 × 26, z 41-metrową wieżą, jej budowę przerwała reformacja (nie dokończono nawy południowej prezbiterium).

W odpowiedzi na hasła reformacji w 1519 powstało przy kościele Bractwo Kapłańskie, mające za cel obronę dotychczasowego Kościoła odnową liturgii. Efektem starań bractwa było zamówienie czterech dzwonów zawieszonych na wieży do 1521 i budowa przez mistrza Hansa Haucka z Chojnic organów. 21 III 1521 (między godziną 9 a 10), podczas prac przy wznoszeniu organów w zachodniej części kościoła, doszło do zaprószenia ognia i pożaru – spłonęła wieża, spadające cztery dzwony przebiły sklepienie.

W sierpniu 1524 luteranie wybrali jako kaznodzieję kościoła (przy proboszczu Tiedemannie Giesem pełnić miał równocześnie funkcję zastępcy) gdańszczanina Ambrosiusa Hütfelda (po studiach teologicznych w Wittenberdze), który opuścił Gdańsk w kwietniu 1526, po interwencji w sprawy wyznaniowe króla polskiego Zygmunta Starego. W 1553 w kościele pojawił się ponownie kaznodzieja reformowany, 31 X 1557 po raz pierwszy wierni przyjęli komunię pod obiema postaciami, w 1577 kościół przeszedł ostatecznie w ręce luterańskie. 8 XII 1580 pożar zniszczył nowo odbudowaną wieżę wraz z nowym, wielkim dzwonem „Tuba Dei”, odlanym przez Gerta Bennincka. Po odbudowie na wieży umieszczono jeden z dwóch w Gdańsku (obok wieży kościoła św. Katarzyny) punktów obserwacji przeciwpożarowej Gdańska, dla Starego Przedmieścia i Spichlerzy.

W 1590 kościół przejęli kalwini, od 1622 był ich główną świątynią w Gdańsku. W latach 1589–1590 przystosowano do potrzeb tego wyznania ołtarz główny (początkowo zdemontowany, powrócił bez figury Najświętszej Marii Panny). W 1592 usunięto konfesjonały i dalsze elementy wyposażenia. Wschodnią część (prezbiterium) wydzielono jako tzw. kościół komunijny; oddzielona od niej emporą z okresu 1766–1769 z organami (zbudowanymi przez gdańszczanina Johanna Friedricha Rhodego) część nawowa spełniała funkcję kościoła wielkiego z centralnym ołtarzem.

Podczas oblężenia Gdańska w 1734 przez wojska rosyjskie pocisk zniszczył ołtarz; w 1807 kościół, służący za lazaret, został zbombardowany przez oblegające miasto wojska napoleońskie i do 1813 służył jako magazyn siana i słomy. W 1813 trafiony 20 bombami rosyjskimi (zniszczeniu uległy między innymi ołtarz główny i organy). Wyremontowany w latach 1815–1820, poświęcony 21 IV 1820, wydzierżawiony na 25 lat przez władze Gdańska pełnił funkcję ewangelickiego kościoła gdańskiego garnizonu. Umowę z wojskiem (przygotowującym na swoje potrzeby kościół św. Elżbiety) przedłużono jeszcze o trzy lata. Od 1848 jedyny kościół kalwiński w Gdańsku, czasowo udzielił miejsca na odprawianie mszy przez członków Kościoła Apostolsko-Katolickiego. Ponownie remontowany w latach 1844–1851 (m.in. obniżono do obecnej wysokości mury południowej nawy prezbiterium) i 1890–1900 (wymieniono oryginalne szczyty, naprawiono mury zewnętrzne).

W 1945 w większości spalony (zawalone górne partie wschodnich szczytów nawy głównej i południowej, zniszczone szczyty wieży, większości sklepień i wyposażenia wewnętrznego, m.in. nowe, zbudowane w 1890 organy), ocalała nawa północna i zakrystia, z wyposażenia nagrobek Petera Uphagena. W stanie ruiny pozostawał do 1958, kiedy decyzją Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Miejskiej Rady Narodowej 20 marca został przekazany gdańskiej kurii biskupiej, ta zaś 14 VI 1958 oddała go wiernym obrządku ormiańskiego (z rektorem ks. Kazimierzem Filipiakiem, przybyłym ze Stanisławowa); był kościołem filialnym w parafii św. Mikołaja.

18 V 1959, po odbudowie, poświęcono i udostępniono kaplicę (w dawnej zakrystii, w północno-wschodniej części kościoła), w której umieszczono przywieziony przez ks. Filipiaka obraz Matki Boskiej Łaskawej (kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z XVIII wieku, wykonana dla Stanisławowa, w 1937 ukoronowana przez prymasa polskiego Augusta Hlonda, obecnie w nawie północnej kościoła). W latach 1959–1972, bez zgody władz (do 1967 planujących zaniechanie odbudowy i uczynienia z kościoła rezerwuaru cegły gotyckiej), zabezpieczano ruiny i odbudowano najmniej zniszczoną nawę północną (w 1964 poświęcono ołtarz główny). Zgodę na odbudowę władze wydały dopiero 24 VII 1972.

24 XII 1976 podczas wichury zawaliła się część szczytowa remontowanej wieży (przebijając sklepienie i część północnej nawy), odbudowę ukończono w 1977. 28 V 1979 bp Lech Kaczmarek ustanowił kościół siedzibą parafii św. Piotra i Pawła (powstałą z obszarów wyłączonych z parafii św. Mikołaja, św. Ducha i św. Ignacego). W latach 1982–1984 przykryto dachem nawy, w 1985 oszklono okna i przystąpiono do uporządkowania nawy głównej i południowej, w 1986 odbudowano mury wewnętrzne prezbiterium. Przeniesiony z kościoła św. Brygidy marmurowy ołtarz Ecce Homo został początkowo ustawiony w kaplicy północnej (bez figury św. Andrzeja, z dodaniem drewnianych, snycerskich uszaków, przywiezionych ze Stanisławowa), następnie przestawiony do nawy południowej jako ołtarz pod wezwaniem św. Andrzeja (z ustawieniem figury św. Andrzeja na zwieńczeniu, bez uszaków ze Stanisławowa).

Całe wnętrze kościoła zostało oddane do użytku 16 XI 1996. Mszy, po raz pierwszy w głównej nawie kościoła, przewodniczył abp Tadeusz Gocłowski, który poświęcił także tablicę upamiętniającą ks. Kazimierza Filipiaka. Po uroczystościach część kościoła została ponownie zamknięta z związku z pracami nad rekonstrukcją sklepień, prowadzonymi według projektów opracowanych przez Kazimierza Macura na zlecenie ks. proboszcza Jerzego Kownackiego.

W latach 1996–1997 wykonano prace konserwatorskie i snycerskie w Kaplicy Grobowej Uphagenów. 17 V 1998 abp Tadeusz Gocłowski poświęcił trzy nowe dzwony, wykonane przez firmę Janusz Felczyński i s-ka z Przemyśla oraz dwie figury św. Apostołów Piotra i Pawła do głównego ołtarza, wykonane przez Stanisława Wyrostka, a ufundowane przez ks. Franza Jetschgo i wiernych z Peuerbach w Austrii.

30 X 2000 abp Tadeusz Gocłowski uroczyście poświęcił nowe drzwi (zaprojektowane w stylu gotyckim przez inż. Kazimierza Macura) i otworzył na nowo kościół. Od tamtej pory w kościele są odprawiane msze św. i nabożeństwa, zaś w Kaplicy Matki Bożej Łaskawej okazjonalne liturgie i uroczystości. Po uroczystościach rozpoczęły się prace nad konserwacją ponad 60 kamiennych płyt nagrobnych, położonych w nawie głównej i południowej. W 2001 rozpoczęto zakończone pozytywnie starania o pozyskanie trzech mosiężnych żyrandoli z XVII wieku, pochodzących z tego kościoła, a czasowo zawieszonych w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Dzięki pomocy konserwatorskiej i finansowej Urzędu Konserwatorskiego odtworzone zostało w prezbiterium jedyne zachowane, a wypalone na skutek pożaru w 1945, epitafium rodziny Moir, dokonano konserwacji 17 barokowych rzeźb figuralnych z 1 połowy XVII wieku (w tym 12 apostołów), które umieszczono w emporze, a także pochodzącego ze Stanisławowa obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVIII wieku. W 2004 pozyskano z kościoła św. Brygidy zachowane elementy barokowej ambony z XVIII w. Odbudowano ogrodzenie XVII-wiecznego cmentarza kościelnego z bramami, odrestaurowano elementy wyposażenia kościoła przechowywane dotychczas w innych gdańskich kościołach, znalezione na targu staroci lub uratowane przez ks. Kazimierza Filipiaka z kościoła ormiańskiego w Stanisławowie (między innymi gotycką chrzcielnicę z XV wieku, renesansowe stalle cechu bednarzy, obraz św. Kajetana z kościoła ormiańskiego w Tyśmienicy, portal z XVII wieku i figury apostołów, pochodzące z kościoła św. Bartłomieja (wykorzystane do rekonstrukcji empory i wejścia do zakrystii)).

13 VII 2006 poświęcono ołtarz św. Klemensa Dworzaka, patrona piekarzy i cukierników, ufundowany przez Cech Piekarzy Polskich, z wykorzystaniem portalu z kościoła św. Bartłomieja i obrazem Wojciecha Czerniawskiego. 9 IX 2006 rekonsekracji kościoła (będącej symbolicznym zakończeniem odbudowy) dokonał abp Tadeusz Gocłowski i uruchomiono iluminację gmachu. 9 VIII 2007 – w 70. rocznicę koronacji cudownego obrazu NMP Łaskawej z ormiańskiego kościoła w Stanisławowie – abp Tadeusz Gocłowski dokonał konsekracji głównego ołtarza oraz intronizacji w nim przywiezionego ze Stanisławowa przez ks. Kazimierza Filipiaka obrazu NMP Łaskawej, ustanawiając jednocześnie kościół archidiecezjalnym sanktuarium maryjnym.

Od 20 XI 2009, po likwidacji parafii personalnych kościoła ormiańsko-katolickiego w Polsce, kościół jest siedzibą jednej z trzech parafii terytorialnych tego kościoła w kraju. 13 VIII 2017, w ramach Dnia Ormiańskiego związanego z obchodami 650-lecia Ormian w Polsce, odbyła się tu uroczysta mszy pod przewodnictwem abp Raphaëla Françoisa Minassiana, ordynariusza Europy Wschodniej dla Ormian katolików.

Po obu stronach fasady zachodniej kościoła zachowały się dwie bramy prowadzące niegdyś na teren kościelny, o bogatej kamieniarce.

2 VI 2019 około godziny 6.00 na poddaszu kościoła wybuchł pożar, spłonęło poddasze o około 200 m² powierzchni i część konstrukcji dachowej, pożar ugaszono po dwóch godzinach. BŚ