SZPITAL ŚW. GERTRUDY

Wersja z 11:10, 23 lip 2024

Kaplica, szpital i cmentarz św. Gertrudy w końcu XV wieku na orientacyjnym planie rekonstrukcyjnym Gdańska autorstwa Ottona Kloeppela

Lokalizacja szpitala św. Gertrudy (po 1563): z lewej Brama Nizinna, powyżej szpitala Kanał Raduni i Biskupia Górka

Szpital św. Gertrudy (na ilustracji błędnie opisany jako kościół Zbawiciela), Peter Willer w dziele Reinholda Curickego, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Widok z Biskupiej Górki: na pierwszym planie zabudowania szpitala św. Gertrudy, po prawej resztki Bramy Oruńskiej, po lewej baraki i budynek koszar przy Am Weißen Turm 1 (obecnie ul. Augustyńskiego 1), od 1922 siedziba Gimnazjum Polskiego, około 1898

Na pierwszym planie Brama Oruńska, za nią kościół Zbawiciela i po lewej fragment zabudowy szpitala św. Gertrudy

Gustav Hermann Brinckman (1853–1928), kupiec, prowizor szpitala św. Gertrudy 1914, 1921, 1928

SZPITAL ŚW. GERTRUDY (St. Gertrauden-Hospital), założony około 1342 (albo przed 1378), przeznaczony dla podróżnych (których patronką była święta Gertruda), pierwotnie poza obszarem Głównego Miasta, naprzeciwko Bramy Długoulicznej, po północnej stronie Targu Siennego, w miejscu zwanym w początkach XVII wieku Targiem Końskim (Rossmarkt, Pferdemarkt; w miejscu obecnych jezdni ul. Wały Jagiellońskie), przy głównym szlaku komunikacyjnym, prowadzącym do Gdańsk z południa, a także omijającym miasto od zachodu. Znajdowała się przy nim kaplica św. Gertrudy. W 1520, w obliczu zagrożenia miasta przez wojska zakonu krzyżackiego, spalony profilaktycznie przez gdańszczan, wkrótce potem przez nich odbudowany. W 1537 prowizorem (świeckim przełożonym) był Vincent Anholt, szpital zamieszkiwało 10 starszych kobiet. Od 1560 zwiększono liczbę prowizorów do dwóch, od 1561 do trzech, od 1586 do czterech, zmieniających sie rotacyjnie.

Z powodu rozbudowy umocnień Głównego Miasta (budowa wałów i fos) w 1563 szpital rozebrano i przeniesiono na prawy brzeg Kanału Raduni, między fosą Starego Przedmieścia a obecną ul. Mostową i Traktem św. Wojciecha (do nazwy szpitala nawiązuje bastion Gertrudy).

W 1576, podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym, nowe zabudowania ponownie zniszczono. W latach 1581–1582 ukończono budowę gmachu szpitala w postaci długiego, kalenicowego, piętrowego budynku, o konstrukcji szachulcowej, mieszczącego kaplicę (funkcjonującą do 1695) na środkowej kondygnacji oraz – nad nią i pod nią – izby dla pensjonariuszy. Środki na budowę tego nowego budynku starano się pozyskać drogą publicznej zbiórki, uzbierano jednak jedynie 643 grzywny, brakującą kwotę 2208 grzywien dołożyły władze miasta z innej zbiórki, na wykup marynarzy z niewoli tureckiej (tzw. Barbarossen-Gelder, od przezwiska dowódcy floty osmańskiej Hizira Reisa), zakończonej już po uzyskaniu wolności przez owych marynarzy. W 1586 liczbę prowizorów zwiększono do czterech. Około 1620 teren szpitala powiększono od północy (w związku z przesunięciem wjazdu do miasta na wschód, do prowizorycznej bramy w bastionie Gertrudy), umieszczając tu bielnik.

Dalszy rozwój posiadłości szpitalnych nastąpił po wybudowaniu Bramy Nizinnej (1626), gdy powiększony został o obszar między nią a zlikwidowanym wjazdem tymczasowym. Na powiększenie bielnika przeznaczono leżące naprzeciwko szpitala tereny na lewym brzegu Kanału Raduni. W latach 1769–1770 wyburzono szachulcowe zabudowania, stawiając murowane. W nieznanym czasie zmieniono pierwotne przeznaczenie zakładu, przyjmując m.in. prebendariuszy. W 1551 Rada Miejska nakazała przyjmowanie ubogich zdrowych starców. Liczba pensjonariuszy: w 1537 – 10 (wskutek złego stanu funduszy szpitala z powodu nadużyć zarządu), 1681 – 49, 1689 – 69, 1706 – 59, w XIX i 1. połowie XX wieku była stała – 63, 1928 i 1939 mieszkało w nim 56 kobiet.

W XIX wieku szpital nie przeszedł procesu medykalizacji i nadal pełnił funkcję przytułku. Przyjmowano osoby powyżej 50. roku życia, obojga płci i wyznania chrześcijańskiego, mogące wkupić się według taryfy zależnej od wieku. Bezpłatne utrzymanie bywało wyjątkowo przyznawane zasłużonym dla szpitala lub związanego z nim kościoła Zbawiciela. Bazę zakładu do 1945 stanowiły dwa budynki powstałe w latach 1769–1770, oraz trzy zbudowane po 1850; ostatni oddano do użytku w sierpniu 1883. Adresem była w połowie XIX wieku uliczka St. Gertruden Hospital 1/3, po rozebraniu Bramy Oruńskiej, po roku 1921: Südpromenade 1/3. W roku 1537 zarządzał szpitalem 1 prowizor, 1561 – 3, 1586–1945 – 4. Zniszczony w roku 1945. ASZ