HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC

Aktualna wersja na dzień 09:50, 27 mar 2023

Pieczęć sygnetowa z herbem Gdańska według odcisku z 1457

Epigramat heraldyczny In Dantiscanorum insignia, Jan Hasentödter, 1569

Panorama miasta, w górnych narożnikach herby Gdańska i Polski, około 1650

Herb Gdańska w XVII wieku, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Herb Gdańska w Czerwonej Sali Ratusza Głównego Miasta

Herb na kominku w Wielkiej Sali Rady Ratusza Głównego Miasta, 1913

Herb Gdańska z okładki książki Danziger Bürgerbuch, 1927

Herb Gdańska projektu Fritza Augusta Pfuhle, około 1930

Wizerunek herbu Gdańska, 1996

Herb Oruni nadany 26 I 1924

Herb Oliwa nadany 23 V 1924

HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC. Główne Miasto Gdańsk. Herby miejskie (godła ujęte w tarczy) pojawiły się w 2. ćwierci XIV wieku. W Gdańsku przypadło to na początkowy okres rządów zakonu krzyżackiego, który ściśle nadzorował proces tworzenia herbów miejskich, wymagając odwoływania się w nich do swoich godeł i barw: zakonnych krzyży, ewentualnie elementów występujących na pieczęciach lokalnych komturów. Główne Miasto, któremu zakon narzucił jako godło herbowe dwa krzyże w słup (pionowo), podejmowało próby utrzymania swojego wcześniejszego, XIII-wiecznego godła z pieczęci z wyobrażeniem kogi. Kompromisową propozycją gdańszczan było sporządzenie około 1352 pieczęci sekretnej, nadal z wyobrażeniem kogi, choć z krzyżami na flagach. Nie zyskało to akceptacji Krzyżaków; od lat 60. XIV wieku oficjalna pieczęć celna Głównego Miasta przedstawiała herb z dwoma krzyżami. Ustępstwem Krzyżaków było pozwolenie na używanie barw Hanzy: pola czerwonego, godła (krzyży) srebrnego, a nie czarno-srebrnych barw zakonu. Nacisk zakonu i opór mieszczan spowodowały rzadki wypadek równoległego funkcjonowania w kancelarii Głównego Miasta pieczęci z tradycyjnym godłem i z narzuconym herbem.

Od 2. połowy XIV wieku do 1. połowy XV wieku herbami ozdabiano obiekty miejskie; obecnie jeszcze herby zachowały się na zworniku Bramy Chlebnickiej i w kamiennej oprawie Katowni. Jako narzucony symbol władzy Krzyżaków herb odrzucany był przez władze Głównego Miasta w okresach nieuznawania panowania zakonu (podczas wielkiej wojny, w 1410, i w początku wojny trzynastoletniej, w 1454), kiedy powracano do godła z kogą.

Kontrowersje wokół herbu zakończyło jego udostojnienie 25 V 1457 przez Kazimierza Jagiellończyka poprzez dodanie nad dwoma krzyżami złotej korony. Herb przybrał wygląd korony zbudowanej z 5 płatków (kwiatonów), z górnym ramieniem górnego krzyża wchodzącym w dolną obręcz korony. Oznaczało to symboliczną opiekę królów polskich nad miastem. W latach 1457–1563 nowym herbem w charakterystycznym, szerszym układzie, tzw. pokłonie heraldycznym, ozdobione były ważniejsze obiekty miejskie: centralne miejsce zajmował (umieszczony pionowo) herb Królestwa Polskiego (Orzeł Biały), któremu towarzyszył z prawej (heraldycznie, czyli z lewej dla patrzącego) pochylony („w pokłonie”) herb powstałej po wojnie trzynastoletniej prowincji Prusy Królewskie (czarny, pokrzyżacki orzeł z koroną Kazimierza Jagiellończyka na szyi, z ręką unoszącą miecz nad głową orła – element herbu Jagiellonów, jak w herbie Litwy), z lewej (dla patrzącego z prawej) pochylony herb Gdańska. Obecnie wyobrażenia takie zachowały się na bramach Mariackiej i Straganiarskiej.

Zanik tej formy prezentacji heraldycznej w nieoficjalnych prezentacjach nastąpił w okresie konfliktów Gdańska ze Stefanem Batorym, od lat 60. XVI wieku. Początkowo (do schyłku XVI wieku) „triadę” herbową rozsunięto, rezygnując z pokłonu (przedstawienia zachowane obecnie na bramach Zielonej i Wyżynnej oraz na Ratuszu Staromiejskim), od początku XVII wieku w ogóle z niej zrezygnowano (zachowane herby na Wielkiej i Małej Zbrojowni, Starej Aptece, bramach Nizinnej i Żuławskiej). Konsekwencją konfliktów, także następnych, z Zygmuntem III Wazą (tu na tle wyznaniowym) była zmiana samego układu elementów w herbie, czyli stopniowe wysuwanie górnego ramienia górnego krzyża z otoku korony, aż do zupełnego rozsunięcia tych elementów. Symboliczna treść ideologiczna zmiany sprowadzała się do komunikatu, że Gdańsk uznaje władzę Polski, ale nie chce korzystać z opieki jej władców, rozumianej jako narzucanie społeczności miejskiej ich zdania. Nie brakło przy tym i stanowisk ekstremalnych, np. pojawienie się od XVI wieku na pieczęciach i znakach wodnych gdańskich drukarni przedstawień herbu umieszczających koronę ponad tarczą. Oficjalny herb Gdańska (używany na pieczęciach Rady Miejskiej) pozostał jednak bez zmian. Układ rozsuniętych elementów godła, zaakceptowany został w czasach II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) – oficjalny wizerunek oparto na projekcie z 1915 berlińskiego heraldyka Maxa Blocka – obowiązuje też obecnie; ostatnią uchwałę w sprawie wyglądu herbu Gdańska podjęto 1 VIII 1996).

Od 1457 herbowi Gdańska (w przedstawieniu tzw. herbu wielkiego, z elementami ozdobnymi, które mogą być przy herbie, ale nie muszą) towarzyszą tzw. trzymacze tarczy herbowej, w postaci dwóch lwów. W celu wizualnego umocowania trzymaczy (by nie sprawiały wrażenia zawieszonych w powietrzu) lwy są osadzane na tzw. postumencie, którego powierzchnia frontowa bywa wykorzystywana do umieszczania dewiz, krótkich zdań określających zasady i motywy postępowania władz i obywateli miasta.

Najstarszą znaną gdańską dewizę umieścił w 1533 pod niezachowanym herbem w Dworze Artusa rzeźbiarz Adrian Karffycz: Soli Deo Gloria (Jedynemu Bogu Chwała). W 1593 przy herbie na kominku w Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta rzeźbiarz Wilhelm van der Meer umieścił dewizę: Ad Rempublicam ut ad ignem (Do Rzeczypospolitej jak do ognia). W 1596 drzwi wejściowe do Sali Czerwonej ozdobiono rzeźbionym herbem z dewizą: Pro lege militemus pro grege („Za prawo walczymy i sprawiedliwość”). Była to najpopularniejsza dewiza Gdańska w XVII wieku, choć do rangi najważniejszej wyrosła umieszczona około 1610 w nadprożu przejścia z Sali Zimowej do Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta: Nec temere nec timide („Ani zuchwale, ani trwożliwie”, ewentualnie „Bez strachu, lecz z rozwagą”). Od 6 II 1861 gazeta „Danziger Zeitung” umieszczała ją w swoim nagłówku pod herbem Gdańska, przyczyniając się do jej upowszechnienia.

W 1621 Rada Miejska nakazała znakowanie wyrobów złotniczych herbem miasta. W okresie II WMG (od 1923) między innymi zdobiła ranty (obrzeża) gdańskich guldenów. Rangę oficjalnej dewizy Gdańska nadano jej 1 VIII 1996. Wcześniej, 12 XI 1991, po raporcie rzecznika patentowego Aleksandra Pestkowskiego, że ponad 100 firm używa bezprawnie atrybutów Gdańska, Rada Miasta uznała herb miasta za dobro Gdańska i przyjęła uchwałę o jego ochronie prawnej.


Stare Miasto. W okresie samodzielności miasta, w latach 1377–1454, nie jest znane jego przedstawienie herbowe (godło zamknięte w tarczy). Na pieczęciach posługiwano się jedynie godłem, wyobrażającym patronkę kościoła parafialnego, św. Katarzynę z Aleksandrii w koronie, z mieczem i zębatym kołem, symbolem jej męczeństwa, z kulącym się u stóp świętej cesarzem Maksymiusem (305–313), za czasów którego została umęczona.


Młode Miasto. Także i w wypadku tego miasta nie jest znane przedstawienie jego herbu. W okresie jego istnienia w latach 1380–1454 posługiwano się jedynie pieczęcią z godłem wyobrażającym patrona kościoła parafialnego, św. Bartłomieja, obnażonego, stojącego w niszy pod baldachimem między dwoma orłami, ze wzniesionym w prawej ręce mieczem, symbolem swego męczeństwa, i własną, odartą skórą w lewej ręce.


Zjednoczone Miasto Chełm. Herb funkcjonował w latach 1772–1814, w okresie istnienia tego miasta. W okresie 1772–1807 wyobrażał tarczę czteropolową (z orłem pruskim ponad tarczą), z godłami nawiązującymi do miejscowości wchodzących w jego skład. Godła te przedstawiały: św. Piotra z kluczem (godło Chełma, będącego niegdyś własnością biskupów włocławskich), w polu złotym czarną głowę wołu z pierścieniem w nozdrzach, pod czerwonym kapeluszem kardynalskim z frędzlami (godło Siedlec), w polu srebrnym gwiazdę sześcioramienną czerwoną w otoczeniu sześciu mniejszych podobnych (godło Starych Szkotów), w polu czerwonym skrzyżowany złoty pastorał ze srebrnym mieczem o złotej rękojeści pod złotym baldachimem (godło Świętego Wojciecha). W 1807, po włączeniu do I Wolnego Miasta Gdańska, dodano piątą tarczę z godłem gdańskim.


I Wolne Miasto Gdańsk. Ustanowiony przez Napoleona I w 1807 wraz z tytułem księcia gdańskiego, herb miasta składał się z trzech pól: w górnym złotym znalazł się czarny orzeł, w środkowym zielonym dwie tańczące pary, w dolnym złotym czarny krzyż. Skrajne pola symbolizowały Prusy i zakon krzyżacki, godło środkowe odwoływało się do sięgającej XVI wieku etymologii nazwy Gdańsk, powstałej rzekomo od karczmy w okolicach klasztoru dominikańskiego, miejsca zabaw rybaków: Tanzkruge. Napoleoński herb księstwa gdańskiego różnił się szczegółem: pruskiego orła w górnym polu zastąpiono dwoma skrzydłami cesarskimi.


Orunia. Herb został przyznany przez Senat II WMG gminie Orunia 26 I 1924. Wyobrażał w czerwonym polu na zielonej murawie Krzyżaka w szmelcowanej (błękitnej) zbroi, białej tunice z czarnym krzyżem na sercu, ze złotym mieczem u lewego boku, w prawej ręce trzymającego biały proporzec z czarnym krzyżem, z lewą ręką opartą na stojącej srebrnej tarczy z czarnym krzyżem. Godło nawiązywało do pieczęci komturów gdańskich z XIV–XV wieku: stojący rycerz, symbolizujący komtura gdańskiego Albrechta von Ore, poległego w bitwie pod Płowcami (1331), uchodzącego za założyciela Oruni. Przestał obowiązywać po przyłączeniu gminy do II WMG 15 VIII 1933.


Oliwa. Herb przyznany przez Senat II WMG gminie Oliwa 23 V 1924. Wyobrażał w srebrnym polu zielone drzewko oliwne z tarczą z godłem Gdańska. Motyw nawiązywał do godła miejscowego klasztoru cystersów, które wyobrażało Matkę Boską z Dzieciątkiem na drzewie oliwnym. Przestał obowiązywać po przyłączeniu Oliwy do Gdańska 1 VII 1926. BŚ