STOGI

Aktualna wersja na dzień 12:07, 3 lip 2024

Dzielnica Stogi na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Stogi według statutu dzielnicy z 2014

Leśna droga na plażę na Stogach, około 1925

Linia tramwajowa na plażę na Stogach, około 1930

STOGI (Heubude, obecna nazwa od 1946), dzielnica Gdańska ( administracyjny podział), w 2020 o powierzchni 10,91 km². Wedle Statutu Rady Dzielnicy z 24 IV 2014 „granicę stanowi Martwa Wisła od wysokości ul. Zawiślańskiej do mostu wantowego ( Most III Tysiąclecia im. Jana Pawła II). Mostem wantowym biegnie na północ ul. Sucharskiego do ul. Poinca i Zatoki Gdańskiej i dalej brzegiem Zatoki Gdańskiej w kierunku wschodnim za ul. Nowotną i Wydmy. Lasem za tymi ulicami do ulicy Stryjewskiego i ul. Zawiślańską do Martwej Wisły”.

Wieś. Pierwotnie łąki w części należące do rybaków z Osieka (od XIII wieku), w części do opactwa oliwskiego (od 1330, drogą wymiany z Krzyżakami), w części do szpitala św. Jakuba (XV–XVI wiek). Do rybaków z Osieka należało także bagno, w XVI w. w posiadaniu gdańskiego szpitala Bożego Ciała, i zwane Haberhorst. W początku XV wieku na części obecnego obszaru Stogów istniały zabudowania (buda) koniuszego krzyżackiego z zamku gdańskiego, w innej części od przełomu XIV/XV wieku notowana była osada Breslaw, od 1438 notowano istnienie karczmy zwanej Duczke (od imienia kramarza Dutczkego).

Od 1454 własność miasta Gdańska, z nadania króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, który zastrzegł sobie na mierzei prawo polowania w tutejszych lasach. W XVI wieku osiedle rybackie z centrum nad Wisłą, chociaż zabudowa związana z morskimi połowami istniała także w sąsiedztwie nadmorskiego lasu. Centrum wsi wyznaczają mniej więcej obecny rejon ulic Nad Brzegiem, Tamka (od grobli przy Wiśle i cieku Bordune (Berdun; Wisła), Siennej (ciąg drożny biegnący do przeprawy przy Gęsiej Karczmie) i okolice obecnej ul. Stryjewskiego, dawna droga wykorzystywana przez połączenie pocztowe Gdańsk–Królewiec ( poczta). W 1603 przy zachodnim brzegu Pustego Stawu istniał należący do gdańskiego burmistrza Johanna Bekego (1547–1611) dwór, obok którego znajdował się browar.

W 1643 w centrum wsi było 19 zagród (17 w rejonie obecnej ul. Tamka, 2 przy obecnej ul. Stryjewskiego); w 1679 za użytkowanie 102 ha gruntów opłaty pobierano od 15 gospodarzy. W 1789 do 16 gospodarstw należało już 286 ha gruntów, w 1793 wieś liczyła 381 mieszkańców (w tym czterech rzemieślników, nauczyciela i kontrolera połowów).

Po spaleniu nadmorskich lasów przez Rosjan w wojnie z lat 1734–1735 (we wsi w 1734 stacjonował rosyjski feldmarszałek Burkhard Ch. von Münnich, kierujący atakami na Wisłoujście, Ostrów i Knipawę ( Rudno)), co m.in. zagrażało wsiom mierzei zasypaniem przez wydmy, w 1768 Towarzystwo Przyrodnicze rozpisało konkurs na ponowne zalesienie. Zwyciężyła metoda zaproponowana przez prof. Johanna Daniela Titiusa z Wittenbergi (wnuka (po córce) Michaela Christopha Hanowa); od 1795 zalesieniem tych terenów (po II rozbiorze Polski znajdujących się już w granicach państwa pruskiego i będących jego własnością) kierował Duńczyk Sören Björn. Przyczynił się on również do powstania kurortu – początkowo ogrodu nad Pustym Stawem, następnie nad brzegiem morza. Rozkwit kurortu wpłynął na szybki rozwój wsi mimo zniszczeń w okresie wojen napoleońskich, zwłaszcza w początku 1813 (w 1807 kwaterowały we wsi między innymi polskie oddziały). W 1820 liczyła ona 561 mieszkańców, w 1848 – 805, w 1868 – 1320 i 99 domów, w 1875 – 1420, w 1910 już 3114 mieszkańców i 289 domów. Od 1869 trwała niwelacja, osuszanie i drenowanie terenów łąkowych i leśnych przy granicy z Wisłoujściem dla budowanych wodociągów gdańskich ( Sączki).

13 VI 1897 powołano nową gminę wiejską, obejmującą Stogi, Krakowiec, Górki Zachodnie. W 1899 wybudowano przy Hortsstraße 12 (ul. Rozłogi) kościół ewangelicki (tzw. Bethaus – kaplica), wcześniej działał cmentarz przy ul. Nowotnej. W 1911 wybudowano szkołę (obecnie Szkoła Podstawowa (SP) nr 11 przy ul. Stryjewskiego 28).

Obszar nadmorski objęty był od 2. połowy XIX wieku artyleryjskim systemem obrony od strony morza (były tu 3 baterie – 12 armat, 6 moździerzy), w 1911 w pobliżu wydm, na północny zachód od zabudowań wsi, wybudowano schron stanowiący prawe boczne stanowisko Dorfbatterie (baterii wiejskiej) z punktem dowodzenia w Brzeźnie, na północnym wschodzie schron stanowiący prawe boczne stanowisko Forstbatterie (baterii leśnej). Nie dokończono rozpoczętej w 1919 budowy głównego stanowiska Dünenbatterie (baterii wydmowej dla 2 armat kolejowych kal. 240 mm); wybudowano dwa schrony amunicyjne i stanowisko kierowania ogniem w rejonie pętli tramwajowej.

Od 1 IV 1914 wieś została włączona w granice administracyjne Gdańska, przy czym wcześniej Zarząd Miasta wykupił tu od powiatu Gdańsk Niziny 99 ha obszarów (z 282 ha całości). Od 17 IV 1921 firma „Witt i Godlberg” uruchomiła połączenie autobusowe z centrum Gdańska. Jednocześnie wzrost popularności morskiego kąpieliska spowodował upadek założeń przy Pustym Stawie. W 1922 obszar ten nabył Robert Amsel, zakładając fabrykę pasmanteryjną (później Pasanil; zob. przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe), dla której adaptowano Hotel Kuracyjny (Kurhotel) i Neuer Saal (rozebrane z uwagi na zły stan techniczny po 1945). Z dawnego założenia kuracyjnego nad Pustym Stawem obecnie nadal pozostały czytelne promenady i ścieżki.

W 1927 doprowadzono do plaży tramwaj, wzdłuż torowiska wybudowano asfaltową drogę, oddaną do użytku 13 V 1935, na odcinku od strony Stogów pokrywającą się z Budenweg i z dalszym odcinkiem nakierowanym na oś Strandhalle. Pozostałą część Budenweg przekształcono w promenadę. W 1927 w 564 domach mieszkało około 5000 osób (przed 1939 jeszcze 14 rybaków).

W okresie II Wolnego Miasta Gdańska po polsku Stogi nazywano nieoficjalnie Hejbudy, Sienna Huta. W latach 1921–1945 przy Heubuder Straße 45 (ul. Sienna) istniała firma H. Wolff Danziger Bootswerft (od 1939 Boots- und Yachtwerft, należąca do Friedricha Kroppa; przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe), produkująca małe łodzie motorowe, rybackie, wioślarskie i jachty.

Rejon Stogów od 31 III do 6 IV 1945 był miejscem ciężkich walk, zniszczona została większość zabudowy, z gmachem kościoła włącznie (obecnie w tym miejscu znajduje się przedszkole Pasanilu). Polonizując niemiecką nazwę Heubude, Zarząd Miasta skłaniał się początkowo ku nazwie Sianki, proponowano nazwę Sienica; w 1946 przyjęto obecną. W miejscu firmy Boots- und Yachtwerft powstała (po przekształceniach) Stocznia Jachtowa im. J. Conrada Korzeniowskiego. Od 1947 ubiegano się o założenie parafii i kościoła ( kościół Świętej Rodziny, ul. Krucza 12). W latach 1948–1951 wybudowano na plaży małe (jedno-, dwuosobowe) bunkry, wykonane częściowo z kręgów betonowych i kopuł z lanego betonu, z otworami strzelniczymi skierowanymi w stronę morza, połączone zasiekami z drutu kolczastego, składające się na fortyfikacje BRU (Batalionowy Rejon Umocniony), w ramach ochrony pobliskich stanowisk Baterii Artylerii Stałej, BAS nr 25 Sianki.

Od 1963 rozpoczęła się zabudowa obszaru Stogów nowoczesnymi blokami, a wzrost liczby ludności spowodował m.in. konieczność wybudowania (obok działającej od 1945 SP nr 11) w 1965 SP nr 72 przy ul. Kłosowej 3 (od 1972 im. mjr. Henryka Sucharskiego), od 1999 Gimnazjum nr 11 (drugą obok SP nr 11). W latach 1957–1968 przy ul. Nowotnej 18 działało kino Włókniarz ( kina). W północno-zachodniej części Stogów powstał Port Północny (budowany od 1970), baza przeładunku węgla (od 1974), paliw (ropy naftowej, od 1975) i terminal kontenerowy DCT Gdańsk. W 2012 w dzielnicy zamieszkiwało 12 189 osób, w 2020 – 10 134 (5467 kobiet, 4667 mężczyzn). BŚ

Hala Plażowa około 1910-1925

Dom Plażowy, 1940

Kurort. Sören Björn przy Pustym Stawie, zapewne w miejscu wiejskiej gospody i następnie domu kuracyjnego przy Seebadstraße (ul. Nowotna 18), założył ogólnodostępny ogród, rozbudowany przez jego syna (zob. szczegóły Sören Björn). W roku 1846 posiadłość nabył Julius Specht (jego imię nosiła obecna ul. Szpaki), wzbogacony na wykopywaniu w tej okolicy bursztynu (na podstawie dzierżawy od władz miasta). Zmienił gospodę w komfortową restaurację (z salą taneczną), spełniającą funkcję pierwszego domu kuracyjnego pod nazwą Spechts-Établissement.

Zwiększające się zainteresowanie kąpielami w pobliskim morzu spowodowało, że Specht oddał kuracjuszom wzniesiony dla siebie nad brzegiem budynek w charakterze pierwszych łazienek, doprowadzając wygodną drogę, Budenweg, umocnioną na wydmach drewnianymi balami (następnie Seestraße – Morska, od 1844 Seebadstraße – Kąpielowa, obecnie Nowotna). Prace rozpoczęto w 1871; od 1884 plażę na Stogach zaliczano do gdańskich kąpielisk morskich. Jej zapleczem był zespół kuracyjny przy Pustym Stawie, gdzie kolejny (od 1 IV 1897) właściciel Eugen Manteuffel wybudował trzykondygnacyjny hotel Kuracyjny (Kurhotel) i (w oddaleniu, w południowej części założenia) dużą salą taneczną (Neuer Saal), nowe pomosty (kąpielowy i spacerowy) oraz oryginalny drewniany zamek dla dzieci. Nad brzegiem morza wybudował pawilon (Strandpavillon) oferujący także ciepłe kąpiele, i następnie halę plażową (Strandhalle) z pokojami gościnnymi, restauracją i obsadzonym lipami ogrodem koncertowym. Poszerzono i utwardzono gliną Budenweg, wykonano nowe drogi spacerowe Schleppweg, Hangweg i – poprzecznie do nich – Mittelweg. Wybudowano też niewielkie drewniane molo, do którego w sezonie przybijały statki spacerowe. Około lat 1910–1911 liczbę plażowiczów w sezonie szacowano na 40–50 000 osób. Obok domu kuracyjnego i kwater w domach rybackich do dyspozycji przyjezdnych gości były w tym czasie pokoje w hotelach Zur deutschen Flotte i Albrechts-Hotel, willach: Martha, Bertha, Victoria, Concordia, Maria, Haus Baffy. Po wybudowaniu Mostu Siennickiego (1912), ułatwiającego dojazd lądowy (powozy), popularność plaży wzrosła.

Ważnym wydarzeniem dla kurortu było uruchomienie w końcu XIX wieku sezonowej komunikacji statkami pasażerskimi z Gdańska do przystani znajdującej się przy obecnej ul. Tamka (jeszcze kilka lat po II wojnie światowej zatrzymywały się tu statki płynące do Sobieszewa i Elbląga). Umożliwiało to dotarcie na Stogi wielu gdańszczanom i turystom. Po 1920 nastąpił zanik roli Pustego Stawu jako miejsca kuracyjnego, dominować zaczęły piękne szerokie plaże nadmorskie. Jednocześnie do Gdańska dotarła z zachodniej Europy moda na męskie i damskie kostiumy kąpielowe nowego typu, wypierając powszechne do czasów I wojny światowej garnitury, suknie do kostek i parasole plażowe (widoczne na przykład w folderze reklamowym kurortu na Westerplatte z 1900). Zmienił się także sposób i charakter plażowania. Przestano wierzyć w szkodliwość promieni słonecznych i kąpieli w naturalnych wodach morskich.

W 1920 wybudowano nową halę plażową (Strandbild), w 1926 nastąpiła jej dalsza rozbudowa: za pasem wydm powstał nowy wielki budynek hali plażowej (Strandhalle) z tarasami i dwoma przeszklonymi skrzydłami, mieszczący kawiarnię, hotel i w przyziemiu restaurację z widokiem na morze i ogród kuracyjny z rozległymi trawnikami i rabatami kwiatowymi. W 1939, zwana Strandhalle Dünenschloss, była własnością Paula Siedlera. Druga nowa hala plażowa z tarasami i restauracją oddana została do użytku 17 II 1939, jej właścicielem był Alfred Grabow. Oba obiekty zostały zniszczone w 1945. Wzdłuż wydm utworzono żwirową, dobrze utrzymaną promenadę oraz drogę dla rowerzystów, które ciągnęły się od ujścia Martwej Wisły (Westerplatte) do Górek Zachodnich. Przy promenadzie ustawiono pomalowane na biało ławki. Na plaży wzniesiono drewniane łazienki z kabinami dla pań i panów, obok nich niewielki, geometryczny lipowy ogródek kawiarniany, należący do kawiarni położonej po drugiej stronie promenady. Na skraju lasu, w którym urządzono drogi spacerowe, powstał parking dla 500 samochodów. Architekturę nowych budynków i elementów małej architektury (pergole, lampy, bariery) utrzymano w duchu niemieckiego modernizmu. KR