KOSZARY

Aktualna wersja na dzień 13:36, 14 cze 2024

Koszary przy Langgarten 80 (ul. Długie Ogrody)

Kościół Zbawiciela, powyżej koszary na Biskupiej Górce, rysunek ołówkiem Juliusa Gottheila, 1847

Koszary na Biskupiej Górce, budynek oficerski i kasyno, około 1920

Koszary Wiebego na Starym Przedmieściu, widok od Motławy, z lewej Baszta Pod Zrębem, około 1905

Koszary Wiebego na Starym Przedmieściu, około 1905

Koszary przy ul. Sadowej (Herrengarten-Kaserne)

Koszary przy ul. Sadowej

KOSZARY, budynek lub zespół budynków wojskowych, pełniących funkcje mieszkalne (dla żołnierzy garnizonu), a także gospodarcze, magazynowe i administracyjne. Ze względu na obronność można na terenie Gdańska podzielić je na trzy rodzaje: 1) przystosowane do aktywnej obrony: koszary na Biskupiej Górce i kwatery załogi w fortach Biskupiej Górki, Brzeźna, Płoni czy w Szańcu Jezuickim obok Biskupiej Górki; 2) koszary o wzmocnionej konstrukcji (schronowe): koszary na Grodzisku i w twierdzy Wisłoujście; 3) nieprzystosowane do obrony (pozostałe). Pierwsze koszary w Gdańsku pojawiły się w XVII wieku, w obrębie twierdzy Wisłoujście (Fort Carré), po 1814 wykorzystywane na wojskowe więzienie państwowe i siedzibę załogi twierdzy (kompania piechoty, obsługa artylerii). Szereg tymczasowych koszar zorganizowano na terenie Gdańska w latach 1807–1814 (kościoły, spichlerze, część załogi ulokowano w kwaterach prywatnych), rozwój budownictwa koszarowego nastąpił od 1814. Miał na celu zapewnienie mieszkań żołnierzom, dotychczas wynajmującym kwatery prywatne (do końca XIX wieku), oraz siedzib biurom i urzędom wojskowym, mieszczącym się również w wynajętych, prywatnych lokalach i wykorzystujących obiekty poklasztorne (karmelici, brygidki, gdzie np. zorganizowano po 1847 więzienie garnizonowe).

Langgarten-Kaserne, Langgarten 80 (ul. Długie Ogrody), od 1822, w zakupionym od prywatnych właścicieli i adaptowanym na potrzeby koszar budynkiem z 1766, mieściło się tu dowództwo pułku Leibhusaren-Regiment Nr. 1 (1. przybocznego pułku huzarów) oraz stacjonował do 1 X 1880 1. szwadron kawalerii, 1. kompania piechoty z Infanterie Regiment Nr 128 (128. gdański pułk piechoty). Po przeprowadzeniu huzarów do koszar przy obecnej ul. Aksamitnej (Artillerie-Kaserne), budynki przekazano administracji wojskowej na koszary piechoty, rozebrane w 1907 (w miejscu koszar powstała w styczniu 1909 nowa Trojangasse (obecna Seredyńskiego), łącząca Długie Ogrody z Groblą Angielską).

Bischofsberg-Kaserne, reduta koszarowa na Biskupiej Górce, ul. Biskupia 24, powstała w latach 1827–1833, stacjonowały 2–3 kompanie piechoty do 1920, pełniły też funkcje administracyjne i gospodarcze (między innymi pralnia garnizonowa do połowy lat 80. XIX wieku), we wrześniu 1939 miejsce osadzenia obrońców Poczty Polskiej i Westerplatte ( Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańska Szkoła Wyższa).

Wieben-Kaserne (koszary Wiebego; Adam Wiebe) na Starym Przedmieściu, w kwartale Fleischergasse (ul. Rzeźnicka), Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk), Gertrudengasse (od 1945 roku Wilcza, równoległa do ul. Toruńskiej) i późniejszej (powstałej w 1914) Am Weißen Turm (ul. Augustyńskiego). Wybudowany etapami (w latach 1859–1867 do lat 90. XIX wieku, zawieszenie wiechy na pierwszych budynkach 1 IX 1861) największy kompleks koszarowy w Gdańsku, służył przejściowo większości jednostek piechoty i grenadierów (do 10 kompanii, zwykle 2–3 bataliony) oraz jako biura administracji wojskowej. W 2. połowie lat 90. XIX wieku postawiono dodatkowy barak z blachy falistej na pobliskim Wallplatz ( pl. Wałowy) dla kompanii piechoty. W 1920–1939 siedziba biur miejskich. Po 1 IX 1939 ponownie koszary wojsk niemieckich, od 1945 polskich. W 1957 przekazane administracji cywilnej, m.in. siedziba Unimoru, obecnie siedziba urzędów (między innymi Urzędu Marszałkowskiego, Urzędu Skarbowego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Wyższej Szkoły Bankowej).

Reiter-Kaserne, wybudowane w latach 1868–1873, nazwa pochodzi od ulicy, przy której powstały – Reitergasse (po 1945 ul. Ułańska), stacjonowali tu wyłącznie grenadierzy lub piechota. W okresie 1945–1992 koszary Wojska Polskiego (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego), w 1995 siedziba Wojskowego Liceum Muzycznego, w 1996 przekazane na siedzibę Akademii Muzycznej.

Herrengarten-Kaserne do 1892, Langgarter-Hintergasse-Kaserne, od ul. Langgarter Hintergasse (Tylna Długoogrodowa), przy ul. Herrengarten (Pański Ogród) na Dolnym Mieście, po 1945 ul. Sadowa 1, wybudowane w latach 1887–1889 dla 1 Batalionu 128 Pułku Piechoty. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska przeznaczone na mieszkania i biura firm, w latach 30. XX wieku siedziba jednostek SS, SA i warsztaty samochodowe. Po 1945 koszary Wojska Polskiego, siedziba przychodni wojskowej i Wojskowego Liceum Muzycznego, w latach 1990-1994 siedziba przeniesionego z koszar we Wrzeszczu 20 Dywizjonu Artylerii Mieszanej, od końca kwietnia 1994 budynek opuszczony. Od 2023 budynki poddawane rewitalizacji przez dewelopera Moderna.

Hagelsberg-Kaserne, Grodzisko, koszary piechoty wybudowane w latach 1865–1872, zmodernizowane w 1913–1914. W tym samym czasie, przed I wojną światową, wybudowano budynek drugich koszar, tzw. Neue Kaserne.

Koszary przy
ul. Aksamitnej, kartka pocztowa
z początku XX wieku

Koszary przy ul. Aksamitnej

Artillerie-Kaserne II, Alte Husaren-Kaserne, Sammtgasse 6-9 (ul. Aksamitna), w miejscu należącym dawniej do Loży Jedność, oddane do użytku 1 X 1880, do 1896 siedziba 1. (przeniesionego z kwater przy Długich Ogrodach 80) i 2 szwadronu Leibhusaren-Regiment Nr. 1, od 1896 siedziba 3 baterii artylerii polowej (stąd zmiana nazwy). Po 1920, w wyniku demilitaryzacji II Wolnego Miasta Gdańska, koszary zlikwidowano, w budynku działały małe fabryczki, m.in. wyrobów cementowych, gazomierzy, papierosów, miał tu siedzibę Miejski Urząd Zaopatrzenia. Podczas II wojny światowej zorganizowano tu posterunek policji. Zniszczony w 1945 budynek rozebrano kilka lat później, w 1960 wybudowano w tym miejscu Szkołę Podstawową nr 57.

Pionier-Kaserne, koszary dla saperów, Promenade (ul. 3 Maja), wybudowane w latach 1880–1884 według projektu gdańskiego architekta Rühle von Lilienstrern. Dwuskrzydłowy gmach główny z częścią centralną usytuowana skośnie do ulicy, w głębi wybudowano budynki pomocnicze. Siedziba 3 kompanii saperów (do 1890, do czasu przeniesienia kompanii do Królewca), w latach 1891–1893 tymczasowe koszary wojsk inżynieryjnych (Train-Kaserne) i tymczasowa siedziba Intendentury Siedemnastego (XVII) Korpusu Armijnego. W 1890–1893 przebudowane (dodano piętro i poddasze) na potrzeby Szkoły Wojennej.

Koszary w Nowym Porcie, około 1910

Koszary artyleryjskie między ul. Wałową a Kanałem Raduni

Neufahrwasser-Kaserne, Nowy Port, Olivaer Straße 35C (ul. Oliwska), Hindersinstrasse 2 (ul. Kasztanowa), wybudowane w latach 1880–1882 dla 2 batalionów (artylerii pieszej oraz piechoty), według projektu gdańskiego architekta Rühle von Lilienstrern. Na początku grudnia 1921 decyzją Komisji Międzysojuszniczej przyznane rządowi polskiemu na urządzenie obozu emigracyjnego, po jego przeniesieniu do Wejherowa, mieszkania polskich pracowników poczty, kolei i pracujących na Westerplatte, siedziba polskich organizacji, kaplicy polskiej. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 obóz dla aresztowanych w Gdańsku Polaków, baza dla powstającego obozu Stutthof ( obóz dla Polaków w Nowym Porcie).

Artillerie-Kaserne I, koszary artyleryjskie I, między Wallgasse (ul. Wałowa) a Kanałem Raduni (przypisane do Hohe Seigen, ul. Rybaki Górne), wybudowane dla 16 pułku artylerii polowej, budowę ukończono w 1883. W latach 1891-1920 stacjonował tu Zachodniopruski Pułk Artylerii Polowej Nr 36. Około 1900 oddano do użytku dalsze stajnie oraz nowy magazyn dla sprzętu artyleryjskiego pułku przy Wallgasse 15 (ul. Wałowa), po I wojnie światowej Hala Międzynarodowych Targów Gdańskich. W latach 1920-1939 miały tu siedzibę instytucje cywilnych, w 1939-1945 ponownie koszary wojskowe. Po zniszczeniach wojennych budynek koszar rozebrano w 1948-1950, zachowały się tylko dwie byłe stajnie przy ul. Wałowej, użytkowane przez firmę Saur Neptun Gdańsk SA. Teren po zabudowaniach koszar do 2018 pozostawał niezabudowany i wykorzystywany jako parking samochodowy (między ul. Rybaki Górne, ul. Wałową i ul. Aksamitną).

Leibhusaren-Kaserne I (Husarenkasernement I), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), koszary huzarów, wybudowane w latach 1893–1895, 3 X 1896 oddane z udziałem cesarza Wilhelma II dla Leibhusaren-Regiment Nr. 1 (około 400 koni). Budową, także kolejnych koszar, kierował Heinrich Friedrich Maillard.

Leibhusaren-Kaserne II (Husarenkasernement II), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), dla Leibhusaren-Regiment Nr. 2, przybyłego z Poznania, tworząc brygadę Leibhusaren pod dowództwem gen. Augusta von Mackensena. Wybudowane w latach 1898–1901, oddane do użytku przy udziale cesarza Wilhelma II 14 IX 1901. Razem z koszarami I huzarów (Leibhusaren-Kaserne I) stworzyły największy kompleks koszarowy w Gdańsku. Na terenie koszar, obok kwater dla żołnierzy i podoficerów, znajdowały się stajnie, kasyno, sklep, zaplecze sanitarne. Magazyny furażu i żywności znajdowały się w nowo powstałych budynkach u zbiegu obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki, mających rampę kolejową.

Koszary 17. Zachodniopruskiego Batalionu Taborowego, początek XX wieku

Westpreussische Train Bataillon Nr 17 Kaserne, An der Kurve, od 1921 Hohenfriedberger Weg (ul. Szymanowskiego). Koszary dla batalionu pontonowego, wybudowane w 1893 na zapleczu koszar dla brygady huzarów. Magazyn sprzętu batalionu, z własną rampą kolejową, znajdował się przy obecnej al. Grunwaldzkiej (zachowały się byłe budynki wozowni (Centrum Handlowe City Meble) (nr 219), mieszkań oficerskich (nr 203) i biur (nr 207)).

Telegraphen-Kaserne, Wrzeszcz, przy Heeresanger (al. Legionów), wybudowane w latach 1912–1914 dla batalionu telegrafistów. Kompleks obejmował dwa duże budynki koszarowe, budynek z wieżą do łączności radiowej (po 1924 obserwatorium astronomiczne miasta i Technische Hochschule Danzig) oraz plac musztry, później stadion Gedanii. Budynek główny w okresie II WMG przeznaczono na szkołę policyjną, a budynek ujeżdżalni w 1924 zaadoptowano na siedzibę kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika.

W okresie II WMG funkcje koszarowe zachowano jedynie w wypadku dawnych koszar huzarów i taborów we Wrzeszczu, gdzie stacjonowała policja gdańska. Remilitaryzacja Gdańska od połowy 1939 spowodowała powrót funkcji wojskowych także do obiektów na Biskupiej Górce, Grodzisku i koszar Wiebego. W latach 1939–1945 wszystkie dawne pruskie koszary użytkowane były przez Wehrmacht, Luftwaffe, Kriegsmarine bądź administrację wojskową (niekiedy zmiana nazw: Neue Telegraphen-Kaserne – Telegraphen-Kaserne i Bölcke-Kaserne, Neufahrwasser-Kaserne – Hindersin-Kaserne). Pojawiły się nowe miejsca stacjonowania wojsk w dawnych majątkach gdańskich: Lobkowski Dwór ( Kamienny Młyn) Krzyżowniki oraz innych obiektach (np. szkołach). Po 1945 Ludowe Wojsko Polskie przejęło między innymi koszary na ul. Sadowej, dawne koszary huzarów i taborów we Wrzeszczu ( Siódma Łużycka Dywizja Desantowa). Nowe, niewielkie budynki koszarowe powstały m.in. przy ul. Polanki. W latach 90. XX wieku ostatnie obiekty wojskowe w Gdańsku zostały opuszczone przez wojsko, miejsce po koszarach we Wrzeszczu w 2006 nabył deweloper „Hossa” budując osiedle mieszkaniowe „Garnizon”. (zob. też Heinrich Friedrich Maillard, Obóz Karny SS i Policji Gdańsk-Maćkowy). JDan