WOLNOMULARSTWO
| < Poprzednie | Następne > |
WOLNOMULARSTWO, masoneria, na wpół tajne stowarzyszenia, sięgające początkami wczesnośredniowiecznych organizacji rzemieślniczych mularzy (w odróżnieniu od cechów). Ideologia wolnomularstwa w formie zwartego systemu filozoficznego powstała w XVIII wieku. Jej zasady zebrane zostały w 1723 w tzw. Konstytucji opracowanej przez Jamesa Andersona. Istotę ideologii tworzy człowiek i jego godność. Zadaniem wolnomularzy jest budować człowieczeństwo w jednostce i całej ludzkości na zasadach braterstwa i równości. To budowanie stanowi sens ludzkiego życia. Symbole obejmują atrybuty związane z tą ideologią, tj. wszechświata (kosmosu) i budownictwa (obrazy wyobrażające słońce, księżyc, kulę ziemską, gwiazdy, kamień nieociosany, kamień kubiczny, spiczasty, kielnia, sznury, młotek, węgielnica, cyrkiel, liniał, libella). Ceremonie wykazują wyraźne podobieństwo do obrządków manichejczyków. Dotyczy to zarówno trzech stopni wtajemniczenia, jak i sposobu rozpoznawania się. Obowiązywało utrzymywanie w tajemnicy przynależności do poszczególnych stopni, obrządków oraz spraw wewnętrznych loży. Nawiązują też do budowy świątyni Salomona. Na wpływy zakonu templariuszy wskazują wspólne nazwy: loże kapitularne, Mistrz Najwyższy Komandorii, pewne elementy symboliki oraz rozmowy i formuły towarzyszące przyjmowaniu na stopnie.
Podstawową jednostkę organizacyjną tworzy loża symboliczna (niebieska – od niebieskiego obicia), zwana też warsztatem lub świętojańską, obejmująca niższe stopnie wtajemniczenia: ucznia, czeladnika i mistrza. Wyższy stopień organizacji tworzy loża wewnętrzna (tylna), inaczej kapitulna, szkocka lub czerwona. Tu stopnie wtajemniczenia są różne i zależą od systemu i obrządków (rytów). Do utworzenia loży symbolicznej potrzebna jest zgoda wyższej władzy masońskiej (loża matka) i pewna liczba braci wtajemniczonych.
Wszystkie loże podlegają władzy najwyższej (w obrządku francuskim zwanej Wielkim Wschodem, szkockim – Najwyższą Radą albo Wielką Lożą). Na czele stoi wielki mistrz. Nad zachowaniem rytuału i doktryny masońskiej czuwa kapituła większa przy loży kapitulnej (najczęściej loży matce).
Pierwszy przekaz historyczny o istnieniu w Gdańsku loży wolnomularskiej pochodzi z 1535. Jest to tzw. Karta kolońska, dokument zawierający zasady masonerii, opracowany przez kapitułę wielkich mistrzów zebranych w Kolonii i podpisany przez wszystkich członków w liczbie 19 osób, w tym przedstawiciela Gdańska.
Masoneria we współczesnym pojęciu pojawia się w Gdańsku w połowie XVIII wieku i była powiązana z wolnomularstwem pruskim. Działające w tym czasie loże podporządkowane były wielkim lożom w Berlinie i Królewcu. Po reformie wolnomularstwa pruskiego i stworzeniu jednolitego rytu utworzono trzy wielkie loże w Berlinie: Große National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln (Wielka Narodowa Loża Matka pod Trzema Globami), Große Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft (Wielka Loża Pruska zwana Royal York pod Przyjaźnią) i Große Landesloge der Freimaurerei von Deutschland (Wielka Loża Krajowa Wolnomularstwa Niemieckiego). W 1798 król pruski Fryderyk Wilhelm III nakazał rozwiązanie wszystkich pozostałych wielkich lóż (chodziło o oczyszczenie lóż z praktyk, czasami niemających nic wspólnego z masonerią).
Po rozwiązaniu loży w Królewcu wszystkie gdańskie loże zostały podporządkowane lożom berlińskim. Członkami wolnomularstwa gdańskiego byli najbardziej znaczący obywatele miasta, pełniący ważne funkcje w życiu publicznym, a przy tym bogaci. Składki członkowskie były wysokie (do kasy lożowej, na fundusz ubogich i na lożę matkę), do tego dochodziły opłaty za uzyskiwane stopnie wtajemniczenia.
Loge Zu den drei Bleiwagen (Pod Trzema Poziomnicami) powstała 30 V 1751 i podlegała berlińskiej loży matce Zu den drei Weltkugeln (Pod Trzema Globami). Jej mistrzem był w latach 1751–1760 Karl Ernst Zuther (I dozorcą – Carl Gottfried Schwartz, II dozorcą – Gottfried Dewitz, sekretarzem – Heinrich Aycke, skarbnikiem – Samuel Loeskau); w tym czasie była otwarta (tzn. odbyła posiedzenie) tylko raz. 17 I 1763 mistrzem został Gottfried Dewitz. 14 II 1763 została otwarta na przyjęcie czeladników, a 16 maja – na mistrzów, liczyła wówczas 24 członków. 12 VI 1763 mistrzem został Johann Wilhelm John. 11 VII 1763 loża zainicjowała obchody wolnomularskiego święta Jana.
Aktywność loży zaniepokoiła Radę Miejską Gdańska, która zażądała szczegółowych wyjaśnień. Zamiast tego loża w sierpniu dostarczyła burmistrzowi spis swoich członków. Również w sierpniu część członków odeszła do nowo założonej loży Zu den drei Sternen, wśród nich Carl Schwartz i Gottfried Dewitz. 30 sierpnia odbyły się wybory uzupełniające, a 19 września ostatnie posiedzenie. 3 X 1763 Rada Miejska wydała edykt zakazujący działalności loży. Loża w odpowiedzi skierowała do Rady adres datowany 5 października. Równocześnie w Prusach pojawiły się wystąpienia i artykuły w gazetach w obronie gdańskiej loży. Edykt został anulowany w końcu 1763 (na Boże Narodzenie). 19 I 1764 ponownie otwarta, odbyła 15 posiedzeń. Od 29 III 1765 do czerwca 1770 zamknięta. W tym czasie uzyskała patent loży królewieckiej Zu den drei Kronen (Pod Trzema Koronami). 24 VI 1770 zamknięta została jako loża-córka berlińskiej loży Zu den drei Weltkugeln. 18 V 1775 pięciu członków loży Zu den drei Bleiwagen i Zu den drei Sternen utworzyło na nowo lożę Zu den drei Bleiwagen, podległą loży królewieckiej. Mistrzem jej został Daniel Gralath. 16 VI 1775 odbyło się pierwsze posiedzenie na nowo utworzonej loży.
Loge Zu den drei Sternen (Pod Trzema Gwiazdami). Powstała 26 VIII 1763 jako loża-córka królewieckiej loży Zu den drei Kronen. Jej władze tworzyli byli członkowie loży Zu den drei Bleiwagen: mistrz od 26 VIII 1763 do 1764 – Carl Gottlieb Schwartz (1732–1809), kupiec zamieszkały przy Frauengasse 851 (ul. Mariacka 16), I dozorca – Johann Simpson, II dozorca – Paul Philipp Clayd, mówca – Gottfried Dewitz, sekretarz – Johann Salomon Belitzki, skarbnik Andreas G. Buchholtz. W okresie 1765–1766 mistrzem był Gottfried Dewitz. Od 3 III 1766 do 8 IV 1768 loża była zamknięta. W 1768–1773 mistrzem był Daniel Gralath. Ostatnie otwarcie loży na przyjęcie uczniów odbyło się 5 VI 1775, a na mistrzów – 30 I 1777. Przy tej loży powołano lożę wyższych stopni (wewnętrzną) Zum silbernen Leuchter (Pod Srebrnym Lichtarzem), podlegającą królewieckiej loży matce Zum goldenen Leuchter (Pod Złotym Lichtarzem). Mistrzem katedry gdańskiej został baron von Schroetter. Działała do 1777.
Loge Eugenia zum gekrönten Löwen (Eugenia pod Ukoronowanym Lwem). Powstała w lipcu 1776 z loży Zu den drei Bleiwagen jako filia wysokiej loży szkockiej Zu den drei Kronen w Królewcu. Jej mistrzem został Daniel Gralath. W 1777 roku zakupiono przy Reutergasse (ul. Sadowa) na Dolnym Mieście dom z ogrodem za sumę 21 tysięcy florenów. 11 VII 1777 w nowej siedzibie zainstalowano lożę. W latach 1778–1780 budynek stopniowo modernizowano, przystosowując do wymogów ceremonii masońskich. W 1781 została założona biblioteka, jej zaczątkiem były prywatne zbiory Nathanaela Eckholdta (jej trzon stanowiły druki masońskie i poświęcone masonerii). Przepisy dotyczące biblioteki ujęto w statucie loży, a księgozbiór ustawicznie powiększano.
Po zawieszeniu w okresie 1934–1935 działalności wolnomularstwa gdańskiego większość archiwaliów loży i cały księgozbiór został zdeponowany w Bibliotece Miejskiej (obecnie Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska), dzięki czemu przechował się, z niewielkimi stratami, stanowiąc jedyną w Europie środkowowschodniej oryginalną bibliotekę masońską. Według stanu na rok 1987 zachowały się 1602 tytuły w 2274 woluminach. Po zamknięciu w styczniu 1799 loży matki Zu den drei Kronen, loża przyjęła zwierzchnictwo Der Großen National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln w Berlinie. Umowę podpisano 22 I 1800. 4 VI 1800 loża otrzymała nowy statut i nowe ryty. Daniel Gralath zrzekł się funkcji mistrza w 1798, jego następcą został Johann Simpson.
W 1841 loża nabyła parcelę przy Neugarten 18 (ul. Nowe Ogrody), gdzie wybudowała nowy gmach (koszt inwestycji – 18.000 talarów). Uroczyste otwarcie nowej siedziby miało miejsce 26 VIII 1842, ostatnie posiedzenie odbyła 11 IV 1935. Budynek przy Neugarten po 1935 przeznaczono na biura, w 1945 uległ poważnemu zniszczeniu, prowizorycznie wyremontowany służył celom magazynowym. Wyburzony w początkach lat 60. XX wieku, piwnice odsłonięto na parkingu za Wojewódzką i Miejską Biblioteką Publiczną w 2008 przy budowie kolektora ściekowego i w 2015 przy budowie tunelu samochodowego pod Huciskiem, uległy wówczas wyburzeniu.
Loge zur Einigkeit (Jedność). Powstała w 1801 jako filia Der Großen Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft. Od 1781 działała jako Loge Zum Kranich (Pod Żurawiem) i podlegała berlińskiej loży matce Zu den drei Weltkugeln. W 1789 wszczęła starania o przyjęcie do Wielkiej Loży Angielskiej, po uzyskaniu zgody, 30 VI 1789 przyjęła nazwę Loge Zur Einigkeit. Jej lokal z ogrodem znajdował się przy ul. Samtgasse 6/8 (ul. Aksamitna 4a). Jak większość lóż pruskich i loża gdańska miała problemy, polegające na stosowaniu przez jej członków różnych praktyk masońskich, niekiedy przybierających formy okultyzmu. W 1794 nowo obrany mistrz Dircksen zdecydował o wprowadzeniu czystego systemu angielskiego. Po unifikacji lóż na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, 13 XI 1800 loża rozpoczęła starania o utworzenie filii berlińskiej loży Zur Freundschaft. Instalacja nastąpiła 13 VIII 1801. W 1807 lokal loży został zajęty na lazaret; nie odzyskała go już, a wobec planów zbudowania tam koszar wojskowych po 1870 przeniosła się do siedziby przy Neugarten 8 (po rozbudowie nr 8–11). Działała do 11 IV 1933.
Loge Zum roten Kreuz (Pod Czerwonym Krzyżem). Powstała jesienią 1873 i podlegała Der Großen Landesloge der Freimaurer von Deutschland, początkowo korzystała z lokalu loży Einigkeit. 5 XII 1873 przeniosła się do lokalu przy An der Großen Mühle (ul. Wielkie Młyny). W 1906 zmieniła nazwę na Loge Zum siegenden Licht (Pod Zwycięskim Światłem) i przeniosła się na Eigenhausstraße 18A (ul. Własna Strzecha).
Loża wewnętrzna (czerwona – Der innere Tempel). Działała dowodnie od 1810 przy loży Eugenia. Nadawała stopnie od 4. do 7. Po zawieszeniu działalności, w latach 30. XX wieku w Bibliotece Miejskiej zostały zdeponowane protokoły posiedzeń z lat 1810–1933, rękopiśmienne instrukcje i ryty oraz listy obecności za okres od 31 X 1924 do 18 III 1934 i oddzielna lista z ostatniego posiedzenia 7 VIII 1934.
Pozostałe loże. Powstawały w XX wieku. W okresie I wojny światowej część członków loży Einigkeit i Zum siegenden Licht założyła w Sopocie nową lożę Zur Friedenssonne (Słońce Pokoju). Wobec zgłaszanego od 1873 postulatu berlińskiej wielkiej loży Zu den drei Weltkugeln o przyjmowaniu w szeregi tylko chrześcijan, część członków żydowskiego pochodzenia loży Eugenia w 1903 utworzyła odrębną lożę Matthaeus zum Wacht im Osten (Mateusz Wartownik Wschodu), od 1913 Zur Kette an der Weichsel (Łańcuch nad Wisłą) do 1920 z siedzibą w Domu Angielskim, od 1925 we Wrzeszczu, przy Am Johannisberg 15 (ul. Sobótki; w latach 1959–1996 siedziba Ośrodka Telewizyjnego w Gdańsku). W 1918 powstała w Oliwie i Sopocie loża Zum Stern im Osten (Pod Gwiazdą Wschodu).
W 1922 źródła odnotowują loże: Borussia Loge przy Olivaer Tor 10 ( Brama Oliwska), Empor zum Licht (W górę do Światła?). 10 X 1925 z loży Einigkeit, wobec licznego napływu członków, wyłoniła się nowa loża Feste Burg im Osten (Mocny Zamek na Wschodzie), z siedzibą w lokalu loży Jedność.
W 1933 władze II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) zakazały działalności masońskiej. Siedzibę loży Zum siegenden Licht (zamkniętej 15 VII 1935) przy Eigenhausstraße 18A (u. Własna Strzecha) przejęła Technische Hochschule Danzig na siedzibę Instytutu Lotniczego, od 1948 Katedry Napięć Wysokich (zob. Wydział Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki PG)). Siedzibę loży Einigkeit przy Neugarten 8–11 przejęły po 1934 władze II WMG na cele mieszkalno-biurowe; zniszczona w 1945, nie została odbudowana (obecnie w tym miejscu budynek Urzędu Miejskiego, zachowany fragment ogrodu, leżący także na zapleczu Pomorskiego Centrum Traumatologii im. M. Kopernika ( szpitale)). Siedziba loży Eugenia została przekazana Państwowemu Urzędowi Nadzoru Gospodarstw Wiejskich na Pomorzu (Reichsnährstand der Landesbauernschaft Danzig-Westpreußen), w 1945 poważnie zniszczona, następnie była wykorzystywana na cele magazynowe, ostatecznie rozebrana w latach 60. XX wieku przy budowie nowego odcinka ul. 3 Maja i torowiska tramwajowego. Kojarzącą się z siedzibą loży ul. Logegang zmieniono na Langer Gang, obecnie ul. Masońska. Na południowym fragmencie dawnego ogrodu powstały w 1993 pawilony handlowe Gildia. W latach 90. XX wieku powstał w Gdańsku z inspiracji Wielkiej Loży Narodowej Polski „Klub sztuki królewskiej”, dążący do odnowienia i rozwinięcia miejscowych tradycji wolnomularskich.
