KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA (I)
| < Poprzednie | Następne > |
.jpg)
.jpg)
,_ul._Zaro%C5%9Blak_18.JPG)
KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA (Salvatorkirche), ul. Zaroślak 18. Zbór na ► Zaroślaku, tzw. Zewnętrznym, wzniesiono w latach 1633–1635 z inicjatywy kaznodziei Eliasa Hirschfelda, jednocześnie obsługującego ► kaplicę św. Gertrudy (urządzoną w przeniesionym w 1582 do części wewnętrznej tej osady ► szpitalu św. Gertrudy). Kaplica ta była niewielka i nie wystarczała do obsługi pensjonariuszy przytułku oraz coraz liczniejszych mieszkańców przedmieścia. Uroczystemu kazaniu inaguracyjnemu wygłoszonemu przez Eliasa Hirschfelda (Encoenia Templi Novi Salvatoris, Oder Einweyhungs-Predigt) w druku towarzyszyły gratulacyjne wiersze i ody m.in. kaznodziei kościoła św. Olafa w Wisłoujściu ► Adama Büthnera, jego syna ► Friedricha Büthnera, pastora-poety (PLC = Poeta Laureatus Caesareus) z Przywidza Martina Schemecheliusa, pastora z Trzepowa Johanna Bentherusa.
Kościół Zbawiciela to pierwszy w Gdańsku od samego początku luterański dom modlitwy, jednocześnie ośrodek ewangelicki parafii dla tej części zespołu miejskiego. Jego budowniczym był Rajnold de Clerck. Powstała budowla jednonawowa, o konstrukcji ryglowej z wieżą, zorientowana równolegle, dłuższym bokiem wzdłuż Kanału Raduni. We wnętrzu znalazły się cenne obrazy, m.in. autorstwa ► Andreasa Stecha, także ołtarz, zamówiony w 1635 przez burmistrza ► Valentina von Bodecka u przebywającego w Gdańsku śląskiego malarza Bartholomäusa Strobla. W 1636 orgamnistrz Tiedemann Neunaber (stroiciel i konserwator organów ► kościoła Najświętszej Marii Panny) za 600 florenów zbudował pozytyw (małe organy piszczałkowe). Przy kościele założono również szkołę, w 1642 pracowało w niej trzech nauczycieli, po zniszczeniach z 1656 odrodziła się dopiero w 1695.
Pierwszy kościół został w 1656 zburzony przez gdańszczan w ramach przygotowań do obrony przed atakiem Szwedów. Niektóre z elementów jego wyposażenia trafiły wówczas do innych świątyń, ambona i ołtarzowa predella z przedstawieniem „Ostatniej Wieczerzy” do kościoła na Oruni (► kościół Najświętszego Serca Jezusa i św. Jana Bosko), dzwon do Rokitnicy na Żuławach Gdańskich, górny ołtarzowy obraz „Zmartwychwstanie” do zboru w Koźlinach, organy do zboru w Ujeścisku (► kościoła św. Jerzego), marmurowa późnorenesansowa chrzcielnica do kościoła w Pruszczu Gdańskim. Misa chrzcielna tej ostatniej, bogato zdobiona scenami biblijnymi i cytatami z Pisma św., przechowywana jest obecnie w gdańskim ► Muzeum Narodowym i jest jedyną pamiątką po pierwotnym kościele Zbawiciela. Po potopie szwedzkim posługę duszpasterską ponownie przeniesiono do szpitalnej kaplicy św. Gertrudy.
W latach 1695–1697 wybudowano nowy zbór pod wezwaniem Zbawiciela, tym razem na Zaroślaku Wewnętrznym, bezpośrednio nad Kanałem Raduni, na wprost mostu przerzuconego przez ten kanał, u podnóża Biskupiej Górki. Budowniczym świątyni był ► Barthel Ranisch, najprawdopodobniej według projektu ► Petera Willera. Obiekt pierwotnie o cechach barokowych, jednonawowy, o konstrukcji ryglowej, otynkowany, z murowaną wieżą od strony wschodniej, nakrytą hełmem z tzw. latarnią. Do zboru przeniesiono ołtarz i ambonę z kaplicy św. Gertrudy, przy ołtarzu po roku zawieszono całopostaciowy, naturalnej wielkości, obraz Marcina Lutra w towarzystwie łabędzia. Na wieży umieszczono zegar z pierwszego kościoła Zbawiciela, z lat 30. XVII wieku. Przy kościele istniał cmentarz, od wezwania zboru zwany z czasem kościołem Zbawiciela (Salwatorem). Ze względu na szybki rozrost parafii (rocznie rozdawano do 8000 komunikantów), po odejściu pastora ► Johanna Davida Henrichsdorffa (1727) zaczęto powoływać do niej po dwóch kaznodziejów, wprowadzając ponadto dodatkowe kazania we czwartki.
Kościół był kilkakrotnie niszczony, podczas oblężeń w latach 1734, 1807 i 1813. W okresie 1807–1813 był zamieniony przez Francuzów na magazyn prochu strzelniczego. Po uszkodzeniach poddawano go gruntowym remontom w 1742 i 1826. Podczas ostatniego nadano mu cechy neogotyckie, a od północy dodano przypory. Długości 42,7 m i szerokości 12,9 m, posiadał trzy wejścia, nawę doświetlały okna, w części ostrołukowe, w części tzw. maswerkowe. We wnętrzu znajdował się strop drewniany, kolebkowy, ponadto dwie empory, zachodnia nad i za ołtarzem oraz wschodnia nad wejściem głównym. Ławki były zwrócone ku ambonie. Kwadratowa wieża z dzwonnicą wznosiła się od strony wschodniej nad wejściem głównym i chórem z organami z 1738 (autorstwa gdańskiego organmistrza ► Andreasa Hildebrandta), których poświęcenie uświetnił drukowanym kazanie pastor ► Heinrich Keltz.
Kilkakrotnie zmieniano obraz zdobiący ołtarz główny w prezbiterium od strony zachodniej, od 1881 był to obraz Jezus błogosławi dzieci ► Wilhelma Augusta Stryowskiego, przez pewien czas mieszkańca Zaroślaka. Od 1635 każdorazowy kaznodzieja kościoła był członkiem gdańskiego Ministerium Duchownego (► luteranie), od 1727 posługiwało tu dwóch duchownych. 21 V 1743 miejscowy organista, Johann Gottlieb Stancke, urodzony w Gdańsku, otrzymał kupieckie ► obywatelstwo tego miasta. W 1754 pastor Friedrich Klein (1722–1761) otrzymał od Rady Miasta Gdańska 200 guldenów za napisanie ody w trzechsetlecie usunięcia z Gdańska Krzyżaków i przyłączenia miasta do Polski (► wojna trzynastoletnia), a w rok później otrzymał tu stanowisko diakona, w 1789–1796 diakonem był ► Abraham Friedrich Blech, profesor ► Gimnazjum Akademickiego.
Zbór w 1945 został kompletnie zniszczony. Ocalała tylko podstawa wieży (do II kondygnacji), w 1965 zabezpieczona jako trwała ruina. Obiekt przeszedł na Skarb Państwa i przekazany został miastu Gdańsk. Po remoncie i adaptacji w 1979 znajdował się tu butik pod nazwą Stary Dzwon, następnie Biuro Nieruchomości „Baszta”. W 1996 o odzyskanie obiektu wystapiła parafia ewangelicko-augsburska w Gdańsku z siedzibą w Sopocie, zgłaszając gotowość nie tylko do wyremontowania wieży, ale i do dobudowania do niej kaplicy. Zgodę na przejęcie nieruchomości otrzymała 20 V 1998.
