DOMINIKANIE
< Poprzednie | Następne > |
DOMINIKANIE, Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez papieża Honoriusza III. W Polsce (w Krakowie) od 1222, w Gdańsku przynajmniej od połowy roku 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy ► kościele Bożej Rodzicielki Marii w grodzie gdańskim, 22 I 1227 przejęli od księcia ► Świętopełka ► kościół św. Mikołaja wraz z placem, ogrodem i łąką (między obecną ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od północy, ul. Szeroką od południa, ul. Pańską od zachodu aż po ► Motławę na wschodzie), otrzymali także prawo połowu ryb na ► Wiśle, w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na ► Potoku Siedleckim w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił dominikanom na prowadzenie w Gdańsku działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kościoła św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod obecną ► Halą Targową; klasztor zlokalizowany był w jej wschodniej części), a w 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan.
W latach 30. XIII wieku prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając biskupa włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gdańsku zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów ► Mściwoja II, który w 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kościół i kolejny klasztor), w 1280 potwierdził nadania ojca z 1227, w 1289 przekazał działkę pod budowę następnego klasztoru, w Tczewie.
Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na ► prawie lubeckim (► Stare Miasto) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenburskiego w 1308 przeor ► Wilhelm zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gdańska posiłków krzyżackich klasztor i kościół św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyżaków na miasto, albo (co prawdopodobne) profilaktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników (► rzeź Gdańska w 1308).
Odbudowa klasztoru i kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na obecnym warzywniczym placu handlowym). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII wiek) zabudowania klasztorne przylegały, oddzielone wąską ulicą, do ► murów obronnych ► Głównego Miasta Gdańska. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony obecnej ul. Pańskiej oraz przez kościół św. Mikołaja (dwoma wejściami od obecnej ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kościoła św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klasztornej, przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gospodarcze: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII wieku zlokalizowane były stajnia i wozownia.
Zabudowania klasztorne objęły cały teren, jaki pozostawiono dominikanom po regulacjach z Głównym Miastem w latach 1344–1348, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę. Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w dwóch domach pod opieką klasztornego superiora: naprzeciwko chóru kościoła św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, obecnie część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wschodniej – obecną jej część zajmuje ul. Słomiana), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kościele św. Mikołaja, nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano w 1572.
W klasztorze istniało bractwo (w 1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z ► kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 1403 czeladników szewskich), od XV wieku funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po ► reformacji. Od 1421 zabroniono dominikanom pobierania jałmużny po domach prywatnych; sytuację pogorszył pożar, który w 1423 strawił klasztor i kościół św. Mikołaja. W latach ► wojny trzynastoletniej, w 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko ► Radzie Miejskiej (► bunt Koggego).
W 2. połowie XV wieku dominikanie przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 reformowani (większość gdańskich dominikanów rekrutowała się z niższych, rzemieślniczych warstw; z gdańskich rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – w roku 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – w 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor w latach 1420, 1422, 1430–1431, 1445–1446, Piotr Episcopi / Bischof – przeor w 1525). W efekcie na przełomie XV i XVI wieku wysoki poziom uzyskała klasztorna szkoła, nauczająca w języku niemieckim i polskim; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki kościelnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych polska kapituła prowincjonalna dominikanów w 1501 skierowała dziewięciu zakonników, w 1505 i 1512 – po pięciu. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka polskiego, katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W połowie XVII wieku w małym refektarzu urządzono bibliotekę.
Z chwilą nastania w Gdańsku reformacji, w styczniu 1525 Rada nakazała dominikanom opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W 1526, po interwencji króla polskiego Zygmunta I Starego, dominikanie powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. ► Pankratius Klemme). W 1539 klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie dwóch zakonników. Zabudowania klasztorne ponownie przejęły władze Gdańska, wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchów polskiego Kościoła katolickiego w 1567 dominikanie powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go w 1577, w okresie ► wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy.
Dominikanie powrócili do Gdańska w 1578 na mocy traktatu pokojowego Gdańska ze Stefanem Batorym; w 1584, ustępując Gdańskowi m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 między królem polskim Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gdańska wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzemieślniczych, mogących produkować na potrzeby dominikanów, ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało około 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz).
Od lat 60. XVII wieku zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru ► apteka (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protestantów (np. w czasie ► Jarmarku św. Dominika). W 1617, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (przestrzegającej ustaw i zwyczajów).
W XVII wieku znani byli dominikańscy teologowie z Gdańska, m.in. przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliński, angażujący się w polemiki z protestanckimi teologami z ► Gimnazjum Akademickiego (np. 1636). W XVII i XVIII wieku klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gdańsku biskupa włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W 1718, decyzją biskupa włocławskiego Felicjana Konstantyna Szaniawskiego, dominikanie objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gdańskiej, obejmujący teren dawnych parafii ► kościoła św. Jana i ► kościoła św. Barbary (wraz z ► Dolnym Miastem). Od około 1775 obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi.
W 1807, po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835, po śmierci ostatniego z dominikanów (wcześniej władze pruskie zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W latach 1839–1840 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojskowych. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z ► Długiego Targu główny plac targowy. W latach 1894–1896 zbudowano na nim ► Halę Targową.
W 1945 dominikanie (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gdańska, obejmując kościół św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem, objęli także (do 19 II 1970) administracyjnym zarządem ► kościół św. Brygidy. Oprócz duszpasterstwa parafialnego podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, założone w 1966. Przy klasztorze działało Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach (do 2019), Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja.
Po przemianach w 1989 dominikanie podjęli w 1991 starania o odzyskanie terenów nadanych im w 1227 przez Świętopełka (głównie placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej) i samej Hali, a także dziewięciu kamienic przy ul. Lawendowej). 30 IX 1999, za 2% wartości otrzymali od władz Gdańska plac między ul. Świętojańską, Szeroką, Pańską, Szklary (akt notarialny podpisano 29 X 1999), za co zrezygnowali z roszczeń. Plac przeznaczony miał być na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od 2000 prowadzono kompleksowe badania archeologiczne na obszarze pierwotnego (do 1308) klasztoru (realizowane przez ► Muzeum Archeologiczne) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). Centrum Dominikańskiego nie wybudowano.
Bibliografia:
Kościelak Sławomir, Katolicy w protestanckim Gdańsku od połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012, passim, zwłaszcza s. 128-133.
Możejko Beata, Kaczor Dariusz, Śliwiński Błażej, Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227 – 1835), „Archeologia Gdańska”, t. 1, 2006, s. 137-214.