LUTERANIE

Aktualna wersja na dzień 10:22, 25 paź 2024

Król polski Stefan Batory udziela miastu Gdańsk wolność wyznania luteranizmu, 16 XII 1577

Senior Ministerium Duchownego Friedrich Wilhelm Kraft 1750–1758

Johann Falck, pastor 1701-1729 kościoła św. Katarzyny, po 1729

LUTERANIE, inaczej Kościół ewangelicko-augsburski (ewangelicy, Confessio Augustana). Pierwszy i główny nurt reformacji. Dążenie w XVI wieku do reform w Kościele doprowadziło do powstania grupy chrześcijan nieuznających autorytetu papieża, odrzucających tzw. Tradycję, a za jedyne źródło wiary przyjmujących Biblię, „normę norm”. Przyjmując wiele chrystocentrycznych założeń (i odrzucając kult świętych), luteranie akcentowali możliwość uzyskania zbawienia poprzez tzw. usprawiedliwienie (wiarę w otrzymanie łaski odpuszczenia grzechów). Istotnymi elementami doktryny tego wyznania jest przyjęcie nauki o dwóch (zaledwie) sakramentach: chrzcie i wieczerzy Pańskiej, powszechnym kapłaństwie wiernych i szczególnej posłudze Słowa Bożego (poprzez głoszenie kazań i nauk). Założycielem i pierwszym ideologiem grupy był Marcin Luter (Wittenberga, 1517).

W Gdańsku pierwsi zwolennicy pojawiali się już od 1518. Po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), potwierdzonego między innymi w 1577 przez króla polskiego Stefana Batorego, doszło do oficjalnego przejęcia przez luteran świątyń parafialnych, szpitalnych i nawet niektórych obiektów klasztornych ( franciszkanie). Po zakończeniu okresu sporów i doktrynalnych polemik w obrębie własnego wyznania (reformacja), jak również po przezwyciężeniu zjawiska tzw. II reformacji (kalwińskiej) i ugruntowaniu przewagi nad kalwinami, luteranizm stał się w Gdańsku religią panującą, wyznaniem większości gdańszczan (około 1640 – 53 300 osób, czyli 85% ogółu mieszkańców, około 1750 – 49 100 osób, czyli 87,8% ogółu, około 1800 – 27 000 osób, czyli 74,2% całej gdańskiej populacji). Luteranom udało się utrzymać pozycję dominującego wyznania także w stosunku do prowadzącego akcję kontrreformacyjnych rewindykacji Kościoła katolickiego, a katolicy i mniejsze ugrupowania protestanckie, menonici, arianie i inni, zmuszeni zostali uznać wiele ograniczeń w życiu politycznym i społecznym Gdańska. Jedynie w zakresie prawa małżeńskiego ustaliła się pewna przewaga katolicyzmu, gdyż dzieci ze związków mieszanych należało wychować bez względu na płeć w wyznaniu katolickim. Wyżej wymienione królewskie przywileje, a także ogłaszane przez władze miejskie ordynacje (rozporządzenia) kościelne, począwszy od najstarszej (wzorowanej na wrocławskiej) z 1557, poprzez tzw. Notulę (Formula Concordiae) z 1562, ordynację z 1570 dla miasta oraz z 1591 dla terytorium wiejskiego, wespół z wieloma rozporządzeniami uzupełniającymi w następnych stuleciach, wypracowały gdański model luteranizmu. Stosownie do postanowień o zachowaniu dawniejszego rytu i ceremoniału nabożeństwa miały układ katolickich mszy, a część śpiewów i modlitw prowadzono po łacinie. Nabożeństwa odbywały się także w dni powszednie, a w niedziele poza głównym nabożeństwem odprawiano nieszpory. Zachowano również w szczątkowym zakresie obyczaj spowiedzi usznej. W kanonie obchodzonych w Gdańsku kościelnych świąt luterańskich umieszczono niektóre uroczystości o charakterze maryjnym, np. Matki Boskiej Gromnicznej, Zwiastowanie i Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny.

Od 1567 na czele Kościoła luterańskiego w Gdańsku stało Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium), podlegające – zgodnie z praktyką tego wyznania – świeckiemu zwierzchnictwu Rady Miejskiej, a od 1678 – wszystkich trzech gdańskich ordynków. Według zasad przyjętych w ordynacji z 1654 i potwierdzonych w 1701 Ministerium było ciałem kolegialnym, złożonym ze zmiennej (stosownie do obsady luterańskiej parafii i kościołów w Gdańsku) liczby osób: przewodniczącym był z reguły senior – pierwszy pastor kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), jego zastępca wicesenior – rektor Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie kaznodzieja w kościele św. Trójcy. Następni co do rangi byli pastorzy pięciu głównych kościołów w mieście (w wypadku kościoła NMP i kościoła św. Trójcy tzw. drudzy), diakoni z tychże, na końcu zaś kaznodzieje siedmiu kościołów szpitalnych (w tym kościoła św. Barbary, z którym to wiązał się szósty luterański okręg parafialny wewnątrz miasta).

Przyporządkowanie terytorialne poszczególnych okręgów – gmin luterańskich nawiązywało do katolickiego jeszcze podziału na parafie z 1456 roku, z tą różnicą, że zarządzany przez kalwinistów kościoła św. Piotra i Pawła w obszarze Starego Przedmieścia zastąpiony został w 1. połowie XVII wieku przez gimnazjalny kościoła św. Trójcy, a dla obszaru przedmieść zachodnich wzrosła rola filialnych dotąd okręgów z kościoła Bożego Ciała i kościoła Zbawiciela: ich kaznodzieje zostali w 1635 dokooptowani do grona Ministerium. Tym samym liczba parafii luterańskich w obrębie miasta wzrosła do ośmiu. W dobudowanej do kościoła św. Trójcy kaplicy św. Anny od czasów reformacji wygłaszano luterańskie kazania w języku polskim. W 1709 powołano tu osobnego kaznodzieję polskiego i dołączono do składu Ministerium. Luterańskie duszpasterstwo w języku polskim prowadzono także, opierając się na szpitalnym kościele św. Ducha. Do zadań Ministerium Duchownego należało ordynowanie, czyli powoływanie i odwoływanie duchownych ze stanowisk kościelnych w obszarze nie tylko miasta, ale i na całym jego terytorium wiejskim, ponadto wypowiadanie się w sprawach spornych i nakładanie kar kościelnych. Poszczególni kaznodzieje w ramach swojej duchownej kariery przechodzili od stanowisk mniej ważnych, w wiejskich parafiach, do godności bardziej cenionych, w najbardziej prestiżowych zborach Starego i Głównego Miasta. Autorytet gdańskiego Ministerium sięgał daleko poza granice miejskiej jurysdykcji: na zasadzie tzw. braterskiego zaufania ordynowało ono duchownych na obszar niemal całych Prus Królewskich, a nawet poza granice Polski, na Pomorze Środkowe. Do najznakomitszych przełożonych tego gremium zaliczali się: pierwszy senior – Johann Kittelius, zaangażowany w spory z kalwinistami u schyłku lat 80. XVI wieku, ponadto broniący luterańskiej ortodoksji w sporach ze zwolennikami m.in. synkretyzmu duchowni Johann Corvin (zm. 1646) i Johann Botsack (zm. 1674). W XVIII wieku ważną rolę odegrał długoletni senior i pastor kościoła NMP Joachim Weickhmann. Do wybitnych teologów, duchownych przywódców Kościoła luterańskiego w Gdańsku zaliczali się ponadto rektorzy Gimnazjum Akademickiego, w tym (poza Johannem Botsackiem) Abraham Calow, Aegidus Strauch, Samuel Schelwig. Pośród świeckich liderów luterańskich społeczności, zwłaszcza podczas sporów z kalwinistami, wielką rolę odegrali członkowie rodziny Ferberów, np. burmistrz Constantin Ferber.

W odrębny sposób zorganizowano podstawy materialne luterańskiej organizacji kościelnej. Utworzono kasy kościelne, a zarządzanie uposażeniem poszczególnych parafii przejęli w latach 70. i 80. XVI wieku tzw. witrycy. Do nich należał zarząd nad finansami poszczególnych wspólnot, opatrywanie potrzeb materialnych parafii i zarządzanych przez nie obiektów. Luteranie mieli ponadto zasadniczy wpływ na kształt gdańskiego szkolnictwa, działalność dobroczynną i charytatywną ( Dom Dobroczynności) i zarząd nad szpitalami. Powstały w latach 30. XVII wieku szpitalny kościół Zbawiciela na Zaroślaku był pierwszym luterańskim obiektem sakralnym, zbudowanym od podstaw przez luteran w obrębie szeroko pojętej jurysdykcji miejskiej Gdańska.

W XVIII wieku dał się zauważyć w Gdańsku pewien kryzys religijny, związany z szerzeniem się idei oświecenia ( Towarzystwo Przyrodnicze), a także rozwojem miejscowych lóż wolnomularskich ( wolnomularstwo). Po I rozbiorze Polski (1772) w obszarze konkurencyjnego Zjednoczonego Miasta Chełm pojawił się wprawdzie nowy zbór ewangelicki (w 1784, na ratuszu), jednak nastąpiła również sekularyzacja dóbr niektórych instytucji szpitalnych (podobna do tej, która dotknęła katolickie dobra biskupie i klasztorne). Po włączeniu Gdańska do luterańskiego w kwestii pryncypiów Królestwa Prus (1793) utrwaliła się prawna przewaga luteran nad innymi wyznaniami, w tym katolikami. W 1794 pruski kodeks prawa cywilnego, tzw. Landrecht, uznał, że chłopcy z małżeństw mieszanych winni być wychowani w religii ojca, a córki w religii matki. Nowelizacja kodeksu z 1803 wprowadziła zasadę, że wszystkie dzieci z małżeństw mieszanych winny być wychowane w religii ojca. Prowadziło to do luteranizacji społeczeństwa, zwłaszcza górnych jego warstw (oficerowie, nauczyciele, przedsiębiorcy). Gdańskie Ministerium podporządkowano pruskiemu systemowi kościelnemu z obowiązującą tam zasadą, że głową tego Kościoła jest każdorazowy pruski monarcha (od 1850 w jego imieniu kompetencje te przejął Evangelischer Oberkirchenrat – Naczelna Kościelna Rada Ewangelicka). Po krótkim okresie przejściowym w 1800 powołano zarządzające sprawami religii i oświaty Kolegium Szkolno-Kościelne, złożone z urzędników świeckich oraz przedstawicieli gminy luterańskiej i kalwińskiej.

W oblężeniach w latach 1807 i 1813 ucierpiało wiele obiektów luterańskich na terenie miasta i jego przedmieść, wiele z nich (kościół w szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów, zbór w Chełmie) zostało bezpowrotnie zniszczonych, inne (np. kościół św. Ducha) poważnie uszkodzono. Po ponownym wcieleniu do Prus (1815) w Gdańsku w 1816 powstał osobny prowincjonalny Królewski Konsystorz Ewangelicki (Königliches Konsistorium der Provinz Westpreußen), podzielony na okręgi – superintendentury. Superintendentura gdańska (z gminą naczelną – Oberpfarr-Kirche – przy kościele NMP, przy którym rezydował superintendent) obejmowała miasto Gdańsk, łącznie z wcielonymi doń w 1814 podmiejskimi osadami, a na jego terenie ogółem 15 obiektów parafialnych, filialnych, szpitalnych itp. Taki zakres jej granic utrzymano także po likwidacji osobnej prowincji zachodniopruskiej (1824–1878) i przeniesieniu siedziby Konsystorza do Królewca. W obrębie poszczególnych gmin funkcjonowały kolegia kościelne (Kirchenkollegien), a superintendenci zobowiązani byli zwoływać synody okręgowe (Kreissynode). W 1817 pruski monarcha Fryderyk Wilhelm III zainicjował unię wyznaniową, ewangelicko-chrześcijańską wspólnotę luteran i kalwinistów, przy czym na podstawie rozporządzenia z 1834 ci ostatni zachowywali w ramach Konsystorza Ewangelickiego autonomię swoich gmin. Przeciwna unii z kalwinistami grupa tzw. staroluteran osiadła natomiast przy odbudowanym kościele św. Ducha (1844), w 1845 zyskując akceptację i zatwierdzenie monarchy. W tym ostatnim kościele zanikło w związku z tym luterańskie kaznodziejstwo w języku polskim, a poważną stratę dla duszpasterstwa w tym języku stanowiła też śmierć kaznodziei i działacza oświatowego Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1855). Miarą rozwoju Kościoła luterańskiego w tym czasie było – poza renowacją wielu zniszczonych w wojnach zborów – wzniesienie wybudowanego od podstaw w 1841 kościoła w Nowym Porcie (obecny kościół Niepokalanego Serca Maryi). Do wybitnych luterańskich duchownych XIX wieku należeli: radca Konsystorza, pisarz i dramaturg Abraham Friedrich Blech, jego syn, działacz oświatowy Karl Adolph Blech oraz Theodor Friedrich Kniewel, pastor kościoła NMP, wybitny muzyk i kompozytor, prekursor ekumenizmu w Gdańsku.

W 1861 ewangelicy stanowili 69,8% ogółu mieszkańców Gdańska, jednak ze stałą, acz nieznaczną tendencją spadkową: w 1920 było ich już tylko 61,7%. Obszar miasta dzielono przed 1920 na 15 gmin parafialnych, a do szczególnie istotnych nabytków przełomu XIX i XX wieku należały nowo wybudowane ewangelickie zbory we Wrzeszczu (między innymi kościół św. Andrzeja Boboli). W 2. połowie XIX wieku pod wpływem pietyzmu nastąpił rozwój szeroko pojętej działalności społecznej i charytatywnej, luterańskich stowarzyszeń i organizacji kościelnych (między innymi diakonisy), bractw trzeźwości, misji, fundacji.

W obrębie II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) znalazło się łącznie 5 superintendentur, w tym ogarniająca miasto superintendentura Danzig Stadt. Utworzyły one odrębną krajową jednostkę kościelną Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej (Evangelische Kirche der altpreußischen Union), zorganizowaną w Konsystorz Ewangelicki II WMG (Evangelisches Konsistorium für die Freie Stadt Danzig). Nadrzędnym organem kolegialnym była Gdańska Krajowa Rada Kościelna (Danziger Landeskirchenrat), a na jej czele w latach 1921–1933 stał generalny superintendent (biskup) Paul Friedrich Kalweit. W obrębie superintendentury Gdańsk-Miasto było w okresie międzywojennym łącznie 17 zborów – gmin ewangelickich. Istotna była szeroko pojęta działalność społeczna Związku Ewangelickiego (Evangelischer Bund), prowadzącego i wspierającego szkoły, ochronki, jadłodajnie, szpitale i domy opieki, aktywnego zwłaszcza w środowiskach drobnomieszczańskich, inteligenckich i robotniczych.

Od początku lat 30. XX wieku Kościół ewangelicki w Gdańsku znalazł się pod presją nazistów, którzy poprzez kontrolowany przez siebie związek religijny Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) usiłowali narzucić swoją wizję kościoła i wiary. Na czele związku stał nowy ewangelicki biskup gdański Johannes Immanuel Beermann. Bezskutecznie próbował się temu przeciwstawić również i w Gdańsku tzw. Kościół Wyznający. Po włączeniu II WMG do Rzeszy gdański Kościół ewangelicki podporządkowano ogólnokrajowemu Kościołowi Rzeszy (Reichskirche), z siedzibą w Berlinie.

W 1945, po włączeniu Gdańska do Polski, zgodnie z okólnikiem z 19 października wszystkie znajdujące się na jego terenie ewangelickie obiekty sakralne, w tym zniszczone i uszkodzone, uznano za mienie poniemieckie, znajdujące się pod zarządem państwowym. Dekret z 8 III 1946 opcjonalnie stwarzał wprawdzie możliwość starania się o przejęcie tych świątyń także legalnie działającemu w Polsce Kościołowi ewangelicko-augsburskiemu (do którego kolejnym dekretem z 19 IX 1946 wcielono Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej), jednak w rzeczywistości władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej traktowały te obiekty jako własność państwa, oddawaną czasowo do dyspozycji na potrzeby rosnącego duszpasterstwa katolickiego, gdy tymczasem duszpasterstwo ewangelickie z powodu wysiedlenia ludności niemieckiej stopniowo niemal całkowicie zanikło. Resztki luteran gdańskich przyporządkowano parafii Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Sopocie, której proboszcz, ks. Edward Dietz, jeszcze w latach 1947–1952 bezskutecznie zabiegał o zwrot kilku obiektów, w tym obu ewangelickich kościołów we Wrzeszczu: kościoła Lutra ( kościół garnizonowy św. Apostołów Piotra i Pawła) oraz kościół Chrystusa (kościół św. Andrzeja Boboli). SK