ZŁOTNICTWO

Wersja z 09:34, 10 wrz 2023

Srebrne gwizdki żeglarzy morskich, 1500–1550

Srebrny wilkom czeladników murarskich, Hieronymus Holl I, 1669

Srebrna misa do lavabo, Christian Pichgel I, przed 1700

Modlitewnik ze śpiewnikiem w srebrnej oprawie, około 1700

Srebrny puchar w winne grono, Nathanael Schlaubitz, początek XVIII wieku

Srebrny dzban liturgiczny do wina, M. Dietrich, 1709

Struś ze srebra ze strusim jajem, Beniamin Berendt I, 1713–1730

Srebrny wilkom gdańskich szyprów wiślanych, Gdańsk, Johann Jöde, 1727

Łódka na kadzidło ze srebra złoconego, Nathanael Schlaubitz, 1759–1761

Srebrny futerał na list gratulacyjny dla burmistrza Joachima Heinricha Weickhmanna, Johann Carl Roggatz, 1844

ZŁOTNICTWO, od średniowiecza rozwijało się w miastach (organizacje cechowe), na dworach królewskich i możnowładczych oraz w dużych ośrodkach religijnych. W Polsce pierwsze informacje o złotnikach miejskich pochodzą z XIII wieku (Kraków, Warszawa, Gdańsk, Elbląg, Lwów, Wrocław), w XV–XVI wieku największymi ośrodkami były: Kraków, Lwów, Gdańsk, Poznań, Toruń i Warszawa. Rozkwit złotnictwa w Polsce nastąpił w XVI i 1. połowie XVII wieku (na przełomie stuleci w Krakowie było około 100 warsztatów złotniczych, w Gdańsku – około 50, we Lwowie – około 40).

W Gdańsku gildia złotnicza istniała od XIV wieku. Nad Strzyżą wybudowano kuźnię srebra, która dała nazwę dzielnicy Srebrzysko, odlewnia srebra będąca w gestii cechu złotników znajdowała się od końca XVI do początku XIX wieku nad Kanałem Raduni w rejonie skrzyżowania z dzisiejszą ul. Hucisko (Silberhütte).

Cechą szczególną gdańskiego złotnictwa są przedstawienia figuralne o wykuwanym reliefie, popularne w XV, XVII i XVIII wieku. Miasto chlubiło się wyrobami o wysokiej próbie i doskonałej jakości, co świadczyło o mistrzowskim opanowaniu rzemiosła złotniczego. Przez wiele stuleci jedyną obowiązującą stale próbą była próba 13; wszystkie wyroby dodatkowo potwierdzano znakiem kontrolnym starszego cechu i herbem miasta. W średniowieczu gdańscy złotnicy pracowali przede wszystkim na potrzeby miejscowe.

Po inkorporacji Prus Królewskich do Rzeczypospolitej (1454) Gdańsk stał się głównym eksporterem wyrobów metalowych w głąb kraju. Rozwojowi rzemiosła sprzyjał wzrost zamożności mieszkańców i popyt na wyroby luksusowe. Złotnicy pozostawali w kontaktach ze sferą ludzi najbogatszych i wykształconych. Źródeł inspiracji szukali także w innych krajach. W średniowieczu były to Nadrenia i Westfalia, w XVII wieku Niderlandy, po wojnie trzynastoletniej Hamburg i Augsburg (który w XVIII wieku był pośrednikiem w rozpowszechnianiu wzorów francuskich).

Jak liczne musiały być dzieła złotnicze w Gdańsku od połowy XIV wieku do około 1577, dowiadujemy się ze sporządzanych w 1576 spisów inwentaryzacyjnych sreber stopionych w 1577; z uzyskanego kruszcu wybijano monety oblężnicze przeznaczone na żołd dla zaciężnych, broniących gdańszczan przed wojskami króla Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Przetopiono między innymi wielki krucyfiks i wielką monstrancję (łącznie o masie 16 kg), mniejszy krucyfiks i monstrancję (łącznie 10 kg), figury 12 apostołów, każda o masie przeszło 2 kg, postać Chrystusa Zbawiciela z globem i krzyżem (ponad 4 kg), posąg Marii z Dzieciątkiem (33 kg), hermę św. Barbary i rzeźbę przedstawiającą świętą (8 kg), grupę św. Jerzego walczącego ze smokiem – z wyposażenia kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (NMP), relikwiarz św. Barbary, z którego wyjęto fragment kości, ze srebrnymi postaciami aniołów, różańcem i koroną (37 kg). Podobnie postąpiono z większością sreber należących do kaplic, bractw i innych kościołów. W ratuszach Starego i Głównego Miasta złożono łącznie 2 tony srebra wartości około 21 tysięcy talarów. Po wyjęciu kamieni szlachetnych kruszec przetopiono i wybito z niego talary oblężnicze z wizerunkiem Chrystusa Salvatora Mundi. Gdańszczanom udało się zawrzeć z królem ugodę, złożyli wiernopoddańczą przysięgę, srebro pozostało, ale dzieła sztuki przepadły. Prawdopodobnie nieliczne dzieła z kościołów gdańskich wykonane przed 1577 i po, zachowane in situ (jak np. cyborium późnogotyckie z około 1500), zostały przekazane w 1937 przez gminę luterańską przy kościele NMP do zbiorów ówczesnego Muzeum Miejskiego.

W XVII i XVIII wieku tworzyli w Gdańsku mistrzowie rodzimi i przybysze z innych rejonów Niemiec, w tym Śląska. Do najbardziej cenionych złotników tego okresu zalicza się gdańską rodzinę Schlaubitzów; tworzyli ją Nathanael i Johann Gottfried. Wiele ich dzieł powstało na zamówienie kościołów w Gdańsku i w Polsce, dworu królewskiego oraz magnaterii. Tu też zaopatrywały się w upominki poselstwa udające się z wizytą do carów rosyjskich. Część z nich można dziś podziwiać w skarbcu kremlowskim i petersburskim Ermitażu. Z innych mistrzów należy wymienić Petera van den Rennena, twórcy obok innych dzieł relikwiarzy św. Wojciecha dla katedry gnieźnieńskiej i św. Stanisława Biskupa dla katedry wawelskiej. Dla króla Jana Kazimierza pracował działający tu od 1643, przybyły z Niemiec Andreas Mackensen, potem na przełomie XVII i XVIII wieku jego syn Andreas II, działali Paul Decker (1677–1713), Michael Dietrich. W 2. połowie XVIII wieku dominowały w Gdańsku warsztaty Friedricha Wilhelma Endego (1720–1799), potem jego synów Friedricha Wilhelma i Johanna Carla, Emmanuela Ellerholza (1725–1800), Friedricha Wilhelma Sponholtza, potem syna Emmanuela (1760–1807), Carla Davida Rathsa (1736–1796), którego warsztat przejął zięć Carl Stumpf, założyciel dominującej w Gdańsku do 1939 firmy rodzinnej.

Dla kościołów w gdańskich pracowniach powstawały złote, pozłacane i srebrne krucyfiksy, monstrancje, relikwiarze, kielichy i pateny mszalne, nierzadko wysadzane szlachetnymi kamieniami. Wyroby ze srebra często ozdabiano bursztynem. Z prac dla prywatnych odbiorców tworzono – wykonywane podobną techniką – różnego rodzaju puchary, w tym cechowe tzw. wilkomy, kufle do piwa, zastawy stołowe (wazy, talerze, półmiski, cukiernice, kubki, łyżki, łyżeczki), od XVII wieku indywidualne widelce i noże, elementy zegarów i zegarków kieszonkowych, świeczniki, tabakiery i rozmaite bibeloty i gadżety. Przykładem może być wilkom gdańskich żeglarzy morskich z rogu żubra z okuciami z rytowanej złoconej miedzi, datowany na 2. połowę XV wieku, przekazany w 1885 do gdańskiego Kunstgewerbemuseum ( Muzeum Rzemiosła Artystycznego). W Muzeum Narodowym w Gdańsku znajduje się 8 gdańskich barokowych kufli ze złoconego srebra. Ich bogata dekoracja figuralna i ornamentalna wykonana jest w zarzuconej dziś technice trybowania, czyli wykuwania w srebrnej blasze i cyzelowania. Specjalnością gdańskich mistrzów były kompozycje ze scenami z Biblii, epizody z żywotów antycznych bohaterów, sceny inspirowane emblematyką niderlandzką, rzadziej tematy rodzajowe.

Dzieła złotnicze opuszczały Gdańsk, szczególnie w końcu XVIII wieku, miasto ubożało, emigrowały niektóre zamożne rodziny. W 1816 roku władze pruskie rozwiązały cech, a złotnicy skupili się w luźnej korporacji zawodowej Gewerk der Juweliere Gold und Silberarbeiter, działali w jedno lub dwuosobowych warsztatach. Nie powstawały wówczas dzieła wybitne, trzon produkcji złotniczej stanowiły niewielkie naczynia korpusowe i sztućce. W 1861 złotnik Carl Moritz Stumpf jako pierwszy przekształcił tradycyjny rodzinny warsztat w nowoczesną firmę o charakterze manufaktury. Zakupione przez niego stalowe maszyny do sztancowania pozwoliły na tanią produkcję. Z czasem firma M. Stumpf und Sohn zaczęła nabywać srebrne wyroby dużych południowoniemieckich i bremeńskich firm i sprzedawała je, dodając swój stempel.

Podobnie działały mniejsze, ale również cenione XIX-wieczne gdańskie firmy, jak Carl Hermann Danziger czy Robert Adolph Rosalowsky. Gdańscy złotnicy Carl Moritz Stumpf i Johann Carl Roggatz byli autorami dużego srebrnego modelu galery z Dworu Artusa ofiarowanego w 1858 przez władze gdańskie pruskiemu następcy tronu Fryderykowi Wilhelmowi z okazji jego ślubu z księżniczką Wiktorią, córką królowej angielskiej. Dzieło to można podziwiać obecnie w galerii hamburskiego muzeum w Altonie. Dzieła gdańskich złotników, rozproszone po świecie, są ozdobą kolekcji wielu polskich i zagranicznych muzeów, bywają wymieniane w katalogach domów aukcyjnych i kolekcjach europejskiego złotnictwa. JMY