PIWNA

Wersja z 13:38, 13 gru 2022

Johann Carl Schultz, ulica Piwna widziana z bramy Wielkiej Zbrojowni, 1863

Ulica Piwna i Wielka Zbrojownia, widok od strony wschodniej, przed 1870

Ulica Piwna od strony zachodniej, fot. Rudolf Theodor Kuhn, 1891

Ulica Piwna, widok od strony zachodniej, początek XX wieku

Przedproże Domu Schlütera przy ul. Piwnej 1, około 1870

Ulica Piwna nr 9-10, siedziba Alberta Forstera

Ulica Piwna nr 9-10, gabinet Alberta Forstera

Ulica Piwna nr 40-45, po 1945 kamienice nie odbudowane, parking

Odbudowa ul. Piwnej po II wojnie światowej

Ulica Piwna, widok od strony zachodniej

Rzeźba z fasady Domu Schlütera przy ul. Piwnej 1

PIWNA (Jopengasse), ulica na Głównym Mieście, w obrębie tzw. dzielnicy Mariackiej (w okresie nowożytnym zaliczana do Kwartału Wysokiego, kwartały), wytyczona równolegle do ul. Długiej, na północ od niej, prostopadła do nurtu Motławy, niegdyś tworząca wespół z ul. Chlebnicką jedną arterię.

W 1449 część zachodnią ulicy odnotowano po raz pierwszy w źródłach jako Jopengasse (Jopejska). Etymologia nazwy nawiązująca do profesji jej ówczesnych mieszkańców, głównie browarników, produkujących piwo o charakterystycznym smaku i konsystencji, tzw. dubeltowe (Schoppen-, lub Jopenbier; jopa – drewniany czerpak, za pomocą którego zalewano słód wrzątkiem; piwo było popularne zwłaszcza pośród marynarzy; piwo gdańskie). Zwraca uwagę nieregularny przebieg traktu, z wyraźnym odchyleniem w kierunku południowym w miejscu, gdzie Piwna przechodzi w Chlebnicką, być może spowodowany wczesnośredniowiecznymi uwarunkowaniami (sprzed lokacji Głównego Miasta w 1342) lub też budową i rozbudową kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W miejscu styku Piwnej z Chlebnicką funkcjonował Targ Wąchany. Zachodni wylot Piwnej łączył się w ciąg z ul. Tkacką i Węglarską. Na styku tych przecznic w początku XVII wieku w przedłużeniu osi ul. Piwnej wzniesiono gmach Wielkiej Zbrojowni, flankujący od zachodu tę arterię.

W XVI–XVIII wieku po obu stronach Piwnej ukształtował się charakterystyczny ciąg zabudowy mieszczańskiej, kamienic z przedprożami. Pod obecnym nr. 1, na rogu Tkackiej i Piwnej, dom z przyległą do niej (od strony Tkackiej) łaźnią, po 1613 własność Josta von Enden, w latach 1638–1640 przebudowany w trójkondygnacyjną, manierystyczno-barokową kamienicę z wystrojem rzeźbiarskim przypisywanym Wilhelmowi Richterowi, w połowie XVIII wieku własność Petera Bentzmanna. Manieryzm niderlandzki reprezentowały ponadto (i ten styl przywracano im najczęściej po 1945): wzniesiona w 1585 kamienica pod dzisiejszym nr. 4, do 1793 własność burmistrza Eduarda Friedricha Conradiego; kamienica pod nr. 8 (wzniesiona w 1636), w końcu XIX wieku zaopatrzona w przedproże pochodzące z Długiego Targu 11; kamienica pod nr. 10 (zbudowana około 1580); budynek nr 11 (mimo manierystycznej przebudowy około 1630 zachowujący też cechy gotyku z końca XV wieku); nr 38 (z manierystycznym portalem z 1596); nr 50, 52, 59 (w XVII wieku własność lekarskiej rodziny Schmidtów, w 1759 w Johanna Christiana Janzena); nr 60 (wykonanie portalu przypisywano Abrahamowi van den Blockowi), 62, 63. Rokokowy i późnobarokowy charakter otrzymały wznoszone (przebudowywane) najczęściej po 1760 kamienice z dzisiejszymi nr. 12, 14 (narożna na rogu Lektykarskiej), 16, 17 (w połowie XVIII wieku własność patrycjuszowskiej rodziny Muhlów), 21, 36, 37 (w zespole zaplecza ratuszowego); nr 54 (z oryginalną rokokową płytą w balustradzie przedproża, wykonaną przez Johanna Heinricha Meissnera); nr 61 (od 1762 własność rodziny Fremautów), 64 (własność rodziny Gorgesów), 66 (w XVIII wieku należąca do patrycjuszowskiego rodu Engelcke). W 1728 przy Piwnej powstała księgarnia nakładowa (połączona z wydawnictwem) Georga Markusa Knocha, wydająca dzieła uczonych gdańskich, między innymi Gottfrieda Lengnicha, Georga Petera Schultza, Andreasa Schotta. W latach 1760–1767 w jej miejsce powstała księgarnia Daniela Meissnera. Kamienica z obecnym nr. 68 po 1626 stanowiła własność i mieszkanie architekta i budowniczego miejskiego Hansa Strakowskiego, a pomiędzy 1749 a 1823 należała do miejskiego Lazaretu. SK

Do końca XVIII wieku część kamienic z liczącej 69 posesji ulicy należała do rodzin gdańskiego patrycjatu, mających apogeum swej świetności już za sobą. Zmiana ustroju miasta, zasad gospodarki rynkowej zmusiła je do szukania nowego miejsca w życiu. Niektóre z nich przeniosły się do podgdańskich majątków, inne przyjęły rolę rentierów, część zasiliła administrację pruską, inne zniknęły z życia politycznego i gospodarczego. Zjawisko to widać szczególnie dobrze na przykładzie gdańskich ulic: Piwnej i św. Ducha. Na przełomie XVIII i XIX wieku mieszkały przy ul. Piwnej jeszcze rodziny Groddecków (nr 16), Weickhmannów (nr 11 i 69), Zernecke (nr 12), Ehlertów (nr 29), Wernsdorfów (nr 3). Mieszkali i posiadali firmy: od 1780 księgarz i drukarz Ludwig Daniel Wedel (nr 8), złotnik Jakob Mahl (nr 7), właściciele Apteki Radzieckiej (Raths-Apotheke) w budynku miejskim nr 37: Johann Alexander Hevelcke (1765–1806), potem Friedrich David Lichtenberg (1806–1827). W roku 1800 właścicielami domów oraz znajdujących się w nich kantorów kupieckich byli między innymi: nr 52 Johann Paul Struwy (1739–1819); nr 54 Henry Simpson, po nim syn John, który w 1814 sprzedał ją rodzinie Perlbachów; nr 55 Gustav Friedrich Heyn (1782–1859), po nim syn Friedrich Heyn, właściciel stoczni przy Lastadii; nr 53 handlarz winem Anton Christoph Jüncke; nr 57 Johann Jacob Döring (1766–1814); nr 67 Albrecht Wilhelm Harmens; nr 68 Christian Friedrich Zimmermann. Kamienica nr 65 była własnością cechu tragarzy, dom nr 6 aptekarza Christopha Ottona Mackensena (1740–1826). Od wschodu ulica graniczyła z tzw. Targiem Wąchanym (Schnüffelmarkt), którego 8 kamienic po roku 1815 zaliczono do Jopengasse (ul. Piwna) jako nr. 36–43, pozostałe do Brotbänkengasse (ul. Chlebnicka). Do 1852 ulicę oświetlały lampy oliwne, w okresie 1853–1945 lampy gazowe, stary wodociąg z wodą z Potoku Siedleckiego i Kanału Raduni po 1870 zastąpił nowy z wodą z Pręgowa, ulica przyłączona została w latach 1871–1873 do kanalizacji miejskiej, w 1888 otrzymała kanalizację burzową i jezdnię z bruku oraz utwardzone kamieniem gotlandzkim i kostką chodniki.

Między 1815 a 1854 zaszły poważne zmiany własnościowe, posiadaczami posesji pozostali: spadkobiercy drukarza Ludwika Daniela Wedla (nr 8), gmina Gdańsk (nr 37), cech tragarzy (nr 65) i emerytowany nadburmistrz Gdańska Joachim Heinrich Weickhmann (nr 69), ale po jego śmierci w 1857 i ona została zakupiona przez Bank Państwowy Prus na siedzibę gdańskiego oddziału otwartego 10 IX 1859. Po przeniesieniu banku w 1906 do nowej siedziby przy obecnej ul. Okopowej budynek zakupił Christian Johann Petersen i włączył go do swego domu towarowego Potrykus und Fuchs przy Große Scharmachergasse (ul. Kołodziejska). W dawnej siedzibie Groddecków pod nr. 16 działała w 1829–1945 resursa Zum freundschaftlichen Verein ( resursy) z ekskluzywną restauracją Junkerhof. Jej zabytkowe wnętrza miały rokokowy wystrój, podobny do pomieszczeń Domu Uphagena sprzed 1945. Po 1925 prace konserwatorskie wykonywała pracownia architektoniczna Adolfa Bielefeldta we współpracy z architektem Hansem Heidingsfeldem. Budynek dawnej apteki, po jej wyprowadzeniu się w 1827 na Langer Markt (Długi Targ), zajęła miejska szkoła elementarna dla chłopców. W 1878 budynek został przebudowany na potrzeby Zarządu Miasta, następnie powiększony o zakupione w 1905 sąsiednie domy nr 36 i 38. W 1818 w wykupionej od rodziny Struwy kamienicy nr 52 znalazła siedzibę nowo otwarta miejska Szkoła Średnia dla Dziewcząt (od 1883 im. Wiktorii). W 1883, po przeniesieniu szkoły na Holzgasse 24–26 (ul. Kładki), budynek wykorzystywany był na potrzeby biur Zarządu Miasta. W budynku pod nr. 65, przejętym przez miasto od cechu tragarzy, od 11 X 1880 działała prywatna, ale wspierana finansowo przez władze miejskie szkoła zawodowa dla kobiet i dziewcząt Gewerbe- und Handelsschule für Frauen und Mädchen; po 1920 do 1945 roku szkoła miejska. Od 1848 do 1856 uczyły się w wynajętym budynku pod nr. 60A dziewczęta z Mädchenschule zur Königlichen Kapelle (Katolicka Szkoła dla Dziewcząt przy Kaplicy Królewskiej; Knabenschule zur Königlichen Kapelle). Wśród mieszkańców ulicy w 1854, obok kupców różnych branż, byli: nr 13 Simon Ludwig Hepner, nr 18 Hermann Theodor Brinckmann (1820–1905), nr 21 Friedrich Anton Jüncke, nr 25 Heinrich Ludwig Kędzior (1812–1855), nr 55 Alexander Rosenstein (zm. 1874), nr 59/60 Friedrich August Hoene (1776–1868). Właścicielami kamienic byli: nr 63 nauczyciel rysunków Johann Baptista Breysig, nr 57 prawnik i adwokat Ludwig August Boie (1795–1858) (zob. Karl Ludwig Boie), nr 67 Carl Gustav von Groddeck.

W XIX i 1. połowie XX wieku mieściły się wytwórnie i zakłady usługowe. Obok drukarni L.D. Wedla, wydającej do roku 1921 gazetę ogłoszeniową „Intelligenzblatt”, w latach 1856–1891 pod nr. 55 działała drukarnia książek braci Ernsta Roberta (1817–1875) i Georga Hermanna (1821–1891) Czerwinskich, pod nr. 10 w 1884–88 Maximiliana Hermanna Dannemanna (1842–1888), wydająca gazetę „Die Konzertzeitung”, oraz pod nr. 4 w 1884–1891 zakład Franza Haarbrückera (1835–1886). Pod nr. 19 w okresie 1837–1874 mieściła się księgarnia Leopolda Gottlieba Homanna (1810–1880) i jego następcy z lat 1874–1885 Franza Ernsta Beutha. Druga księgarnia, Wernera Everta, działała w latach 1939–1944 pod nr. 40/41. Złotników reprezentował zakład i sklep Roberta Adoplpha Rosalowskiego od 1861 pod nr. 39. Bursztynników – istniejący od 1815 zakład produkcji, handlu i eksportu Hirscha Levina Perlbacha, w jego kamienicy pod nr. 54. Urodził się tam jego wnuk, historyk Max Perlbach.

Po 1920 działały firmy handlu bursztynem, będące filiami zakładów z Królewca Ostdeutsche Bernsteinindustrie ( bursztynnictwo, bursztyniarstwo): w latach 1921–1939 kierowana przez Marthę Friese pod nr. 64, 1928–1945 Fritza Friesego pod nr. 54 i 64. Czasowo, 1931–1935, pod nr. 4 działała firma Bernharda Silberscheina (1894–?). Z innych branż należy wymienić wytwórnię instrumentów medycznych Albert Lehmann, działającą w okresie 1897–1941 pod nr. 31/32, oraz wytwórnię sprzętu optyczno-medycznego Ottona Emila Bormfeldta i Friedricha Salewskiego (1828–1882) Bormfeld und Salewski, funkcjonującą w latach 1874–1897 pod nr. 40/41, a od 1908 do 1945 pod zarządem nowych właścicieli w kamienicy pod nr. 46. W latach 1872–1899 pod nr. 10 działały wytwórnie fortepianów Carla Heinricha Weykopfa i jego syna Louisa Franza Carla, Maxa Lipczinskiego i jego następców: w 1890 pod nr. 50, 1895–1930 pod nr. 7. Istniały antykwariaty: w 1908 i 1928 Alberta Faatza pod nr. 9, po 1920 Richarda Broscha pod nr. 63 i Gottfrieda Geyera pod nr. 62. Pod nr. 61 wytwarzano słodycze, cukierki, czekoladki oraz marcepany; kolejnymi właścicielami zakładu byli w okresie 1846–1851 Gottlieb Ferdinand Schmidt (1816–1882), 1851–1871 Hermann Robert Hintz i 1871–1880 Friedrich Georg Mix (1841–1910) ( Mix, wytwórnia marcepanów i czekoladek). Słodycze można też było nabyć w latach 1854–1888 w cukierni Richarda Gotthilfa Jahra pod nr. 29, od 1864 pod nr 34. Następnie prowadzili ją do 1939 roku pod tym adresem Otto Haueisen i jego syn Erich (1878–1939). W latach 1928–1939 działała pod nr. 20 cukiernia i kawiarnia Café Atlantic Emila Mengla, pod nr. 23 Elise W. Napierali, pod nr. 51 Alt Danzig Alberta Faatza.

Siedziby miały także ważne instytucje. 1 IV 1908 Rada Miejska powołała Miejską Gdańską Kasę Oszczędnościową (Danziger Sparkasse), z początkową siedzibą w miejskiej kamienicy pod nr. 34/35, po 1920 przy Langgasse 47 (ul. Długa), z tylnym wejściem przy ul. Piwnej 34/35. Po przejęciu władzy w II Wolnym Mieście Gdańsku przez nazistów w 1933, na siedzibę Gauleitungu NSDAP oraz gabinet gauleitera Alberta Forstera zajęta została należąca do osoby żydowskiego pochodzenia kamienica pod nr. 11. W 1939, po dołączeniu kamienic nr 9 i 10, dokonano przebudowy wnętrz, urządzając nowy gabinet gauleitera, ozdobiony obrazami wypożyczonymi z Muzeum Krajowego Historii Gdańska w Oliwie, w tym dziełem Bartholomaeusa Milwitza Bitwa pod Oliwą (obraz spłonął w marcu 1945). W gabinecie tym A. Forster 6 V 1941 podejmował Adolfa Hitlera w czasie jego wizyty w Gdańsku i stąd uciekł w 1945 na Wyspę Sobieszewską, skąd poprzez Hel udał się do Niemiec. W końcu 1939 w parterze przebudowanych kamieniczek nr 22/23 powstały istniejące i obecnie wyjścia z widowni balkonowej nowego kina Tobis Palast Willi Kuschela (1894 – po 1969) z wejściem od Langgasse 57/58 (ul. Długa), odbudowane, od 1953 działało jako kino Leningrad ( kina).

Decyzją Miejskiej Komisji do spraw Nazewnictwa Ulic w 1945 otrzymała miano ul. Piwnej. W roku 1945 została całkowicie zniszczona historyczna zabudowa ulicy, zabezpieczanie ruin, odgruzowywanie oraz pierwsze prace przy odbudowie rozpoczęto w 1946. Pierwszym odbudowanym budynkiem była znajdująca się na rogu ul. Tkackiej (Piwna 1) kamienica zwana też Domem Schlütera, odbudowana z okazałym przedprożem ze środków własnych gdańskiego rzemiosła, z przeznaczeniem (wraz z sąsiednią kamienicą, od strony ul. Tkackiej) na siedzibę Gdańskiej Izby Rzemieślniczej. Otrzymała zrekonstruowany wystrój elewacji frontowej. Dalsza odbudowa kamienic, według dawnej dokumentacji historycznej z XVII i XVIII wieku, prowadzona była do 1953 przez Dyrekcję Budowy Osiedli Robotniczych. Po stronie północnej, od ul. Koziej do ul. Kołodziejskiej, odbudowano także przedproża. Partery kamienic przeznaczono na lokale użytkowe (sklepy, lokale gastronomiczne). Odbudowę kamienic pod nr. 32–39 zakończono w lipcu 1964 roku. Pod nr. 32–35 utworzono komisariat milicji (następnie policji) Gdańsk-Śródmieście, w łączących się z Ratuszem Głównego Miasta kamienicami pod nr. 36–39 znalazła siedzibę Dzielnicowa Rada Narodowa Gdańsk-Śródmieście ( dzielnicowe rady narodowe w Gdańsku). Po jej likwidacji w 1975 do 2010 mieściły się tam biura władz miejskich oraz różnych instytucji. Od lipca 2010 funkcjonuje tu prywatny hotel Artus z 50 pokojami. Wolny plac po dawnych posesjach 28–31 został zabudowany w 2006 przez prywatnego użytkownika kompleksem z przeznaczeniem na cele biurowo-gastronomiczne. W ostatnich latach przy ulicy powstało kilka restauracji i kawiarenek z ogródkami obliczonymi na obsługę ruchu turystycznego.

Przez lata atrakcjami ulicy była restauracja Pod Wieżą pod nr. 51/52, z salami konsumpcyjnymi w dwupoziomowych piwnicach, Probiernia Win otwarta 27 V 1961 pod nr. 57 (z czasem straciła swój elitarny charakter) oraz istniejący i obecnie sklep filatelistyczny pod nr. 7/8. Po zamknięciu latem 1959 ul. Długiej dla ruchu kołowego stała się ważną arterią komunikacyjną dla pojazdów jadących z kierunku Warszawy i wschodnich dzielnic miasta (do czasu oddania do użytku w grudniu 1960 roku jednej jezdni obecnej ul. Podwale Przedmiejskie, ruch kierowany był od ul. Długie Ogrody ul. Stągiewną, Długim Targiem, ul. Kuśnierską, Piwną, Kołodziejską, Węglarską, Szeroką, Targiem Drzewnym w kierunku Dworca Głównego PKP, Wrzeszcza czy Gdyni). Od stycznia 1961 ulica miała już charakter lokalny, będąc jednym z głównych szlaków turystycznych prowadzących do kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Wielkiej Zbrojowni i Długiego Targu. Od około 1960 do 1982 na parterze kamieniczek pod nr. 17/18 mieściła się Wojewódzka Przychodnia Rehabilitacyjna, około 1975 przemianowana na Geriatryczną. Naprzeciw niej w tym samym czasie, pod nr. 59, mieściło się gdańskie biuro Spółdzielni „Turysta”, obecnie lokal gastronomiczny. W latach 2005–2006 dokonano remontu ulicy, wymieniono instalacje wodociągowe i przyłącza do budynków, powstała nowa kanalizacja burzowa odprowadzająca wodę do Motławy. Zamiast asfaltu otrzymała nawierzchnię brukową z kostki granitowej, odnowiono chodniki. W lecie 2008 odcinek od ul. Koziej do ul. Tkackiej został za dnia wyłączony z ruchu samochodowego. MrGl