KLEIN JACOB THEODOR, prawnik, przyrodnik

Aktualna wersja na dzień 11:51, 13 paź 2024

Jacob Theodor Klein, miedzioryt Johanna Christopha Sysanga, 1743

Jacob Theodor Klein, 1743

Portret Jacoba Theodora Kleina autorstwa Jacoba Wessela, 1759

Ogród botaniczny Jacoba Theodora Kleina wedle rysunku jego córki Dorothei Julianny, przed 1750

JACOB THEODOR KLEIN (15 VIII 1685 Królewiec – 27 II 1759 Gdańsk), prawnik, przyrodnik. Syn Jacoba (22 V 1639 Pasłęk – 13 VIII 1711 Knipawa), sekretarza miasta Knipawy (część Królewca). W latach 1701–1706 studiował prawo, historię i matematykę w rodzinnym mieście, od 1706 do 1711 odbył podróż naukową po Europie, po czym powrócił do Królewca. W Gdańsku od 1712, w latach 1713–1758 sekretarz Rady Miejskiej, 12 VII 1717 uzyskał kupieckie (wielkie) obywatelstwo Gdańska. W ramach obowiązków sekretarza m.in. w 1721 kierownik archiwum miejskiego. Początkowo nie znał języka polskiego i został zobowiązany do jego nauki, co wiązało się z planami władz Gdańska wysłania go jako rezydenta miasta na dwór króla polskiego Augusta II w Dreźnie i Warszawie.

Na dworze królewskim przebywał w okresie 1714–1716, z polecenia Augusta II posłował w 1716–1718 do różnych krajów (gościł na dworze pruskim w Berlinie i angielskim w Hanowerze), co sprzyjało jego pasji zbierania roślin, owadów i zwierząt. Posiadał jedną z największych kolekcji przyrodniczych w Europie w XVIII wieku. W 1718 założył w Gdańsku ogród botaniczny (ze szklarniami i gabinetem do badań) przy Langgarten (Długie Ogrody), na tyle sławny, że zwiedzali go m.in. car Rosji Piotr I i król pruski Fryderyk II. Rośliny tam hodowane (340 gatunków i odmian z Afryki, Ameryki, Azji, Cejlonu, Chin, Japonii) zostały przedstawione w wydawanych przez niego katalogach. Zasłynął w Europie jako jeden z pierwszych, który wyhodował owoce krzewu kawowego, podobnie jak i ananasa. Uważany za prekursora badań fauny Morza Bałtyckiego. Był przeciwnikiem systemu klasyfikacji organizmów według Karola Linneusza. Próbował stworzyć własną klasyfikację, opartą na liczbie nóg (zwierzęta beznogie, dwunożne, czteronożne), która okazała się błędną, podobnie jak jego niektóre tezy (np. twierdzenie, że ryby i walenie (delfiny) należą do jednej grupy, a jaskółki zimują zagrzebane w mule pod wodą).

Uczestniczył w pracach Societas Litteraria, był współzałożycielem Towarzystwa Przyrodniczego (1743–1746 sekretarz, 1746 dyrektor) oraz członkiem towarzystw naukowych w Londynie ( „The Royal Society”, od 1729), Bolonii (Akademia Nauk, od 1748), Petersburgu (od 1753), Halle (od 1756), Jenie (Deutsche Gesellschaft, od 1755). Pozostawił po sobie ponad 80 prac. Teksty o tematyce zoologicznej, botanicznej i medycznej publikował także w czasopismach hamburskich oraz niderlandzkich. Autor jednego z pierwszych polskich słowników nazw ptaków. Interesował się również złożami soli pod Wieliczką.

Pozostawił bogaty księgozbiór naukowy (około 3000 tomów), część po jego śmierci nabył Johann Uphagen. Obecnie część księgozbioru znajduje się w Polskiej Akademii Nauk Bibliotece Gdańskiej. Rozproszeniu uległ jego zbiór przyrodniczy. Ocenia się, że był jednym z ostatnich badaczy pierwszego etapu formującej się nauki zoologicznej na ziemiach polskich. Autor m.in. Descriptiones Anbulorum marinorum (1731), Naturalis dispositio echinodermatum (1734), Historiae piscium naturalis promovendae (1740–1744), Historiae Avivum Promodus (1750, z rysunkiem jego ogrodu botanicznego autorstwa córki Dorothei Julianny). Jego portret namalował Jacob Wessel.

Był czterokrotnie żonaty (śluby, chrzty dzieci i pochówki w kościele NMP) i: 1/ od 1713 z Anną, matką zmarłej w niemowlęctwie Eleonore Concordii (chrzest 21 XI 1714), od 2/ 4 I 1717 z Anne Katherine Reyger (1683–1718), córką Gottfrieda Reygera i siostrą późniejszego burmistrza Friedricha Reygera, od 3/ 19 X 1719 z Dorotheą (chrzest 14 XII 1690 – pochowana 31 X 1724), córką pastora kościoła NMP Constantina Schütza, wdową po Nathanaelu Gerlachu (zm. 1715), i od 4/ 1732 z Marie Elizabeth Langwaldt. Z drugiego związku doczekał się córki Dorothei Julianny (10 IX 1718 Gdańsk – pochowana 20 XI 1788 w kościele NMP w grobie nr 415), od 1737 żony burmistrza Daniela Gralatha I, który m.in. przejął po teściu jego ogród i księgozbiór oraz syna Jacoba Theodora (1717 – pochowany 5 VI 1753), dwukrotnie żonatego, ojca dwóch córek). Z trzeciego związku miał dwie córki, z których Theodorę Renatę (chrzest 19 V 1721 – pochowana 11 II 1751) żegnał mową pogrzebową pastor Paul Świetlicki, a do jego kazania dołączył własny poemat żałobny. W niemowlęctwie zmarła druga z córek, Wilhelmina Charlotta (chrzest 7 III 1723 – pochowana 8 XII 1724).

Jego z kolei żegnał kazaniem pastor kościoła św. Jana Nathanael Friedrich Kautz, pochwałę jego dokonań uwiecznił w wierszowanym utworze Christian Hendel (Auf Jacob Theodor Klein, Secretair der Stadt Danzig, Lobrede). 23 V 2009 w Parku im. Ronalda Reagana z inicjatywy Fundacji Wspólnota Gdańska odsłonięto poświęconą mu rzeźbę (z wyobrażeniem muszli), autorstwa Ewy Beyer-Formeli, jako część wystawy stałej "Wielcy Gdańszczanie". 24 VIII 2011 został patronem gdańskiego tramwaju Pesa Swing 120NaG nr 1034, a 27 października tego roku Senat Uniwersytetu Gdańskiego (UG) przyjął uchwałę o zatwierdzeniu medalu jego imienia, nadawanego przez Wydział Biologii UG. PP














Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VII, s. 150.
Brzozowski Stanisław, Klein Jakub Teodor, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 12, 1966, s. 576–578.
Brzozowski Stanisław, Klein Jakub Teodor, w: Słownik Biologów Polskich, Warszawa 1987, s. 260.
Drygas Aleksander, Klein Jakub Teodor, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2, Gdańsk 1994, s. 396–399.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 3, 89.