MŁYNISKA

Aktualna wersja na dzień 10:20, 14 gru 2023

Dzielnica Młyniska na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Młyniska według statutu dzielnicy z 2014

Dwór w Młyniskach koło Gdańska, ze zbiorów Jacoba Kabruna, około 1800

Robert Assmus, Widok z Młynisk na Gdańsk, 1886; u góry panorama Sopotu, u dołu panorama klifu w Orłowie

Wytwórnia lakieru i pokostu Franza Juliusa Pfannenschmidta przy ul. Okrąg 8, 1927

MŁYNISKA (Schellmühle), jedna z dzielnic Gdańska ( administracyjny podział), osiedle przemysłowe w rejonie ujścia potoku Strzyży do Wisły. Wedle statutu dzielnicy z 24 IV 2014 granicę „ stanowi rozwidlenie Martwej Wisły i Kanału Kaszubskiego na wysokości Nabrzeża Szczecińskiego i Nabrzeża Chemików, dalej biegnie w dół Kanału Kaszubskiego do połączenia z Martwą Wisłą na wysokości Nabrzeża Krakowskiego. Następnie skręca w kierunku południowo – zachodnim do zbiegu ulicy Podstocznej i Rybaki Górne (bez tych ulic), dalej biegnie w kierunku zachodnim do ulicy Gazowniczej (bez tej ulicy) i skręca na północ wzdłuż ulicy Doki (bez tej ulicy). Na wysokości ulicy Robotniczej skręca w kierunku zachodnim do ulicy Jana z Kolna. Dalej biegnie wzdłuż torów kolejowych w kierunku SKM Brzeźno do skrzyżowania z ulicą Reja, skręca na wschód wzdłuż tej ulicy, przechodząc w ulicę Swojską. Na styku z Martwą Wisłą skręca w kierunku północnym i biegnie wzdłuż Martwej Wisły do połączenia z Kanałem Kaszubskim”.

Dawniej osada wokół młyna nad potokiem Strzyża (tuż przy jego ujściu do Wisły), nadanego w 1261 przez księcia Świętopełka gdańskim mieszczanom, Gotfrydowi de Wirceburkowi i Johannowi de Rechizowi (z prawem zbudowania drugiego). Od 1283 własność opactwa cystersów w Oliwie. W 1486 był tam tartak dzierżawiony przez Gdańsk. W 1515 opactwo oliwskie przekazało rodzinie Lange w dzierżawę (prawem emfiteuzy) młyn, tartak, olejarnię oraz 1,5 morgi gruntu. Od 1548 do początku XVII wieku w dzierżawie gdańskiej patrycjuszowskiej rodziny Schelle, z rocznym czynszem w wysokości 8 grzywien i 10 groszy. Nazwisko tej rodziny dało początek niemieckiej nazwie osady (Schellmühle – Młyn Schellego).

W 2. połowie XVI wieku majątek kilkakrotnie powiększany o grunty i pastwiska (1567, 1581, 1594 i 1596) bądź nabywane, bądź poddzierżawione od miasta i opata oliwskiego (łączny wzrost do około jednego łanu, 26,5 mórg i 75 prętów ziemi). W 1577 spalone przez wojska Stefana Batorego. Na przełomie XVI i XVII wieku majątek składał się z dworu (przy obecnej ul. Swojskiej 13), ogrodu i pastwisk, tzw. Zakonnych Łąk (te ostatnie po oliwskiej stronie Strzyży, ale grunty Młyniska rozciągały się także po gdańskiej stronie rzeki). Kształt dworu i zarys granic majątku zachował się na najstarszej znanej mapie okolic Gdańska z 1601, autorstwa Fryderyka Berndta.

Już wówczas osią osady była droga prowadząca od dworu w Młyniskach ciągiem obecnej ul. Okrąg, Klinicznej, Konarskiego do traktu z Gdańska do Oliwy (obecna al. Zwycięstwa). W 1624 kolejny dzierżawca (emfiteuta), kupiec gdański Mattias Krause, wybudował browar. W 1641 w jego syna Jakuba majątek liczył 3 łany i 7 mórg ziemi. W 1655 J. Krause uzyskał od opata oliwskiego Aleksandra Kęsowskiego przywilej na założenie bielarni, gorzelni, karczem i kramów, a także osiedlenia nowych osadników, który z powodu wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655–1660 nie został wykorzystany. Po 1660 dzierżawa patrycjuszowskiej gdańskiej rodziny Kerschensteinów, w sierpniu 1676 przyjmującej w Młyniskach wizytę królowej Marii Kazimiery (małżonki króla polskiego Jana III Sobieskiego).

Na planie Petera Willera z około 1687 z Młyniskami łączył się tzw. Stary (lub Drugi) Legan ( Składy) położony nad Wisłą, w pobliżu ujścia Strzyży: przystań i karczma na drodze wodnej do Gdańska. Od dworu do Starego Leganu biegła wzdłuż południowego brzegu Strzyży droga zwana Grenzweg (Droga Graniczna, bo rozdzielająca grunty gdańskie i klasztorne w Oliwie; obecna ul. Swojska). W 1734, podczas wojny w obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, na skutek ataku gdańszczan na pozycje rosyjskie, majątek uległ zniszczeniu, dzierżawa zmieniała właścicieli. Z rąk rodziny Bleckwitzów przejęła ją patrycjuszowska rodzina Schröderów; w 1740 Christiana Gabriela Schrödera, późniejszy burmistrz, wydzielił z obszaru Młyniska tzw. Małe Młyniska (Reiherhof, Rejerowo), grunt w połowie drogi między Młyniskami Dużymi a traktem z Gdańska do Oliwy (obecne okolice pętli tramwajowej przy Węźle Kliniczna i część Zielonego Trójkąta). W 1745 z rąk Schröderów Młyniska (bez Rejerowa) przeszły w ręce jednego z największych w swoim czasie armatorów i kupców, katolika Johanna Phillipa Schultza (pochodzącego z Pucka, od 23 II 1726 posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska), będącego tu dzierżawca do 1754. W 1772 ostatnim dzierżawcą – emfiteutą – z ramienia opactwa w Oliwie został kupiec Johann Michel Brunn, właściciel pobliskiej posiadłości Brunów.

Po I rozbiorze (1773) i konfiskacie majątków oliwskich obie części Młyniska liczyły łącznie 4 łany i 15 mórg ziemi oraz 27 mieszkańców, głównie robotników zatrudnionych w tartaku, olejarni, browarze i na roli. Majątek, przejęty w zarząd przez pruską Kamerę Wojenną i Domen, pozostawiono w ręku dotychczasowego dzierżawcy, wcześniejsza Grenzweg otrzymała nazwę Wygon. W 1773 szyper z Chełmu, Martin Winz zgłosił projekt wybudowania w Młyniskach sztucznego portu, konkurencyjnego dla Gdańska, z wykorzystaniem nurtu Strzyży (kanału około 1,5 km w górę rzeki do Nowych Szkotów). Projekt, rozważany kilkanaście lat, odrzucono z uwagi na dużą różnicę poziomów między punktami skrajnymi (14 stopni nachylenia).

W 1779 dzierżawca Johann Michael Brunn gruntownie przebudował dwór, olejarnię zamieniono na garbarnię. Po 1800 na południe od Małych Młynisk kupiec i przedsiębiorca Jakob Kabrun wzniósł rezydencję (Maison Kabrun), również zaliczaną do obszaru Młynisk. W latach 1803–1805 kupiec z Nowego Portu Matthias Broschke przeprowadził krawędzią nad Wisłą prywatną drogę kołową (opłata 3 gr pruskie za przejazd) z Nowego Portu do Gdańska (obecnie ciąg łączących się niegdyś ulic Starowiślanej, Chodackiego – nazwa od 1995, Wiślnej, w kierunku Gdańska przez obecne tereny stoczniowe, ul. Jana z Kolna do Bramy Oliwskiej, od 1814 w rękach miasta, zwanego Broschkischerweg).

Podczas działań wojennych w 1807 (Młyniska były bazą szturmu wojsk napoleońskich na wyspę Ostrów) majątek uległ częściowemu zniszczeniu. Przejęty przez Francuzów dwór Brunna zamieniono na wiejską rezydencję gubernatora I Wolnego Miasta Gdańska, gen. Jeana Rappa, który oddał ją do dyspozycji kochance Julii Büttcher. Podczas oblężenia w 1813 o rezydencje Rappa i Kabruna toczyły się ciężkie walki, które doprowadziły do ich zniszczenia. Tylko główny dwór Młynisk (dawna rezydencja Brunna, a potem Rappa) został w 1820 odbudowany. Nadano mu klasycystyczną formę, zachowaną i obecnie. Po powrocie w 1815 w granice Prus majątek został sprzedany: posiadał go lekarz Gottfried Götz (1774 – 1844), do około 1851 posiadała go rodzina Paltow, następnie Franz Jacob Theodor Genschow (7 XII 1819 – 1 I 1890), także właściciel Królewskiej Doliny, i do 1892 jego rodzina, w 1914 rodzina Hermannów; dwór wraz z gospodarstwem pozostawał w rękach prywatnych aż do 1945.

W 1. połowie XIX wieku nastąpiła powolna odbudowa i rozbudowa osady. W 1820 liczyła dziewięć domów i 49 mieszkańców, w 1885 Młyniska właściwe (bez Rejerowa) liczyły 26 domów, 409 mieszkańców na ogółem 91,7 ha ziemi. Do Młynisk zaliczono wówczas obszar obu majątków (rejon obecnej ul. Klinicznej, Okrąg, Swojskiej; ciąg tych dróg – ulic dopiero na planie z 1895 nazwano Schellmühler Weg), ale i dawne Legany nad Wisłą (ul. Wiślna – Neufahrwasserweg i Broschkischerweg) aż po obecną ul. Wielopole (niem. Lauentaler Weg). Ogrodnictwo w Rejerowie (Schnibbe-Handelsgärtnerei przy obecnej ul. Klinicznej / Okrąg 3/6) słynęło z uprawy szparagów ( Georg Schnibbe), pastwiska w Młyniskach właściwych były podstawą cenionej produkcji mlecznej, istniało przetwórstwo drewna i wytwórnie wapna. W 1867 w pobliżu przeprowadzono linię kolejową z Oruni do Nowego Portu, w 1889 poprzez Młyniska bocznicę do Portu Wiślanego ( kolej). Zmieniło to charakter z osady rolno-przemysłowej na przemysłową ( przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Zlokalizowanie na tak ograniczonym obszarze wielu zakładów produkcyjnych powodowało, że do I wojny światowej właśnie tu wybuchało najwięcej pożarów.

W 1885 we wsi istniała jednoklasowa szkoła dla 87 dzieci, zlikwidowana w 1907, po oddaniu do użytku nowoczesnej gminnej siedmioklasowej szkoły przy obecnej al. Hallera 14 (obecnie Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka i Centrum Edukacji Nauczycieli). W latach 1899–1902 przez Broschkischerweg poprowadzono linię tramwajową (od 1914 nr 8: od Wielkiego Żurawia przez ul. Jana z Kolna do Nowego Portu; tramwaje). W latach 90. XIX wieku zaczęły kształtować się kolejne ulice, w tym obecna Chwaszczyńska i północna część obecnej Twardej (razem z ul. Chwaszczyńską nosiły wówczas wspólną nazwę: Schellmühler Wiesendamm). Młyniska skanalizowano w początku XX wieku, wystawiając naprzeciwko dworu stację pomp (po likwidacji oczyszczalni ścieków na Ołowiance przepompownia popadała w ruinę, obecnie – od 1990 – budynki wyremontowano w ramach działalności firmy Crist, zajmującej się konserwacją, naprawą i budową statków – ul. Swojska 12). 19 XI 1906 część zachodnia Młynisk (15 parcel, powierzchnia 64,53 ha, 88 mieszkańców) włączono do Gdańska (wcześniej, w 1877 włączono Rejerowo); powstała tu kolonia (Reichskolonie). 12 IV 1907 przyłączono do Gdańska kolejną parcelę o powierzchni 2,67 ha, resztę majątku (98 ha) włączono do Gdańska 1 IV 1914. Od 1913 do odbiorców zaczął docierać prąd z elektrowni na Ołowiance ( elektrownie i elektrociepłownie).

W okresie 1910–1912 na obrzeżach Młynisk wzniesiono Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych (przy obecnej ul. Klinicznej), pojawiły się także nowe osiedla mieszkaniowe, w tym po 1918 tzw. Nowa Kolonia Schichaua: zespół czynszowych robotniczych kamienic w rejonie obecnej ul. Twardej i Okrąg. Wykorzystując zachodnią część ogrodniczego gospodarstwa w Rejerowie, zaprojektowano i wybudowano kameralne osiedle wiejskich, parterowych domków z ogrodami, tworzące uporządkowany geometrycznie zespół budowli nazwany Zielonym Trójkątem (Grünes Dreieck, 1945: Kącik, od 1946: Zielony Trójkąt; Otto Kloeppel), poświęcony 26 IX 1921. W sąsiedztwie osiedla pallotyni umieścili w 1928 konwikt dla chłopców, przy oddanej do użytku w końcu sierpnia 1929 Paul-Beneke-Straße (obecnie ul. Marynarki Polskiej), która oddzieliła Zielony Trójkąt od reszty Młynisk. Nowa ulica przejęła rolę Broschkischerweg (włącznie z przejęciem linii tramwajowej nr 8). Po 1933 na rogu Paul-Beneke-Straße i przemianowanej na Luderitzstraße (obecnie ul. Załogowa) wybudowano stadion, obecnie obiekt Miejskiego Robotniczego Klubu Sportowego (MRKS).

W 1945 poważnie zniszczone, ucierpiały zwłaszcza zakłady zlokalizowane nad Wisłą. W 1936 na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie obszar ten nazwano po polsku Szelmeja, co w 1945 Zarząd Miasta Gdańska poprawił na Ślemień, rzekomo nawiązującą do części młyna (wału obrotowego). Po wykazaniu, że nazwa ślemień oznaczała niegdyś głównie szubienicę ewentualnie belkę łączącą jarzmo mostu, w 1948 Komisja Główna do Ustalania Nazw Miejscowych przy Ministrze Administracji Publicznej i Regionalna Komisja Ustalania Nazw Miejscowych przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie zaaprobowały w 1948 wniosek prof. Stefana Hrabca o przyjęciu nazwy Młyniska (przymiotnik: młyński).

Po 1960 na tym terenie zlokalizowano rozległy Zespół Elektrociepłowni Wybrzeże (ul. Swojska 1–6), a reszty przeobrażeń dokonała po 1975 budowa Węzła Kliniczna, która podzieliła dawną Schellmühler Weg (po 1945 ul. Kliniczna) na dwie ulice: Kliniczną i Okrąg. Dwór w Młyniskach (po roku 1945 zamieniony na budynek mieszkalny, w 1973 wpisany do rejestru zabytków) po 1995 poddano gruntownej renowacji, obecnie znajdują się tam siedziba Zarządu Elektrociepłowni oraz restauracja. Większość dawnych zakładów z obszaru Młynisk uległa zniszczeniu (np. fabryka chemiczna) bądź likwidacji (np. dawna fabryka zapałek, uruchomiona ponownie 15 XII 1945, do 1951 jedna z sześciu fabryk Polskiego Monopolu Zapałczanego, w latach 1951–1954 fabryka Polskiego Przemysłu Zapałczanego, od 1 I 1955 samodzielne przedsiębiorstwo Gdańskie Zakłady Przemysłu Zapałczanego, zaprzestała produkcji w 1986; obecnie teren zajmowany przez market Lidl). Zastąpiły je nowe przedsiębiorstwa (np. produkujący kadłuby statków CRIST). Po 1945 do stadionu przy ul. Załogowej (MRKS) dołączył wybudowany w rejonie ul. Twardej stadion Polonii ( Stoczniowca).

Współcześnie Młyniska zachowały charakter dzielnicy przemysłowej (łącznie ze Składami i wyspą Ostrów – terenami stoczniowymi) z niewielkim udziałem komunalnego mieszkalnictwa (Zielony Trójkąt, rejon ul. Twardej). Od połowy 1962 Gdańskie Przedsiębiorstwo Budownictwa budowało tu osiedle dla pracowników Stoczni Remontowej. Podstawowy etap budowy zakończono w 1967, wybudowano cztery budynki 10-pietrowe (566 izb mieszkalnych), jeden 10-piętrowiec o sześciu klatkach schodowych (600 izb), cztery budynki czteropiętrowe z czterema klatkami schodowymi (760 izb). 1 IX 1965 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 69, 31 I 1967 pawilon handlowy. W 1945-1975 ul. Marynarki Polskiej uzyskała asfalt, dwie jezdnie i oświetlenie. W latach 1996–1998 na Zielony Trójkącie wybudowano kościół Najświętszej Maryi Panny Kościoła i św. Katarzyny Szwedzkiej. SK