OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE

Aktualna wersja na dzień 16:02, 6 maj 2024

Opactwo cystersów, widok z Pachołka

Pałac Opatów

Spichlerz Opacki

OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE ( cystersi, klasztor cystersów w Oliwie). Założone według tradycji klasztornej w 1170 lub 1175 przez Sobiesława I legendarnego przodka Sobiesławiców, według tzw. dokumentu fundacyjnego 18 III 1178 przez Sambora I (dokument jest falsyfikatem z połowy XIII wieku, zawiera pomyłkę w dacie rocznej: zamiast 1178 powinno być: 1186). Było filią opactwa w Kołbaczu koło Szczecina (linia filiacyjna: Kołbacz, duński Esrum, Clairvaux). Nowo pobudowany klasztor obsadzony został 2 VII 1186 przybyłym z Kołbacza konwentem z opatem Dithardem i ponownie, z niejasnych powodów w 1195, kolejny raz 1226 po napadzie Prusów, kiedy zginął opat Ethler z zakonnikami. Klasztor i posiadłości opactwa były niszczone przez Prusów 1234(6?), rabowane przez Krzyżaków w latach 1243, 1247 i 1252 oraz przez Brandenburczyków w 1271.

Majątek opactwa obejmował początkowo siedem osad skupionych wokół jego siedziby. W 1224 z nadania Świętopełka weszła doń północna część Kępy Oksywskiej (sporna z klasztorem norbertanek w Żukowie), w 1233 z nadania jego młodszego brata Sambora II – ziemia gniewska, w 1245 majątek opactwa obejmował już 35 wsi. Przed 1275 opactwo ufundowało filialny klasztor cysterek w Żarnowcu. W 1283, w zamian za ustąpienie ziemi gniewskiej, przejętej w wyniku układów Mściwoja II przez Krzyżaków, otrzymało od niego w ramach rekompensaty między innymi wsie nad potokiem Strzyża: Biesiekierz, Małe i Duże Chojno ( Matarnia), Barniewice, z obszarem po obu stronach potoku aż do jego ujścia do Wisły (na gruntach tych opactwo następnie założyło lub zezwoliło na założenie wsi Strzyży, Nowiec, Brętowo, Niedźwiednik). W 1283 dysponowało ponad 40 majątkami ziemskimi.

Po wygaśnięciu dynastii Sobiesławiców majątek i przywileje opactwa zatwierdzali kolejni władcy Pomorza. W 1303 do opactwa cystersów przyłączono posiadłości klasztoru augustianów w Swornegaciach. Po zajęciu Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków majątek opactwa w 1312 zatwierdził wielki mistrz Karol z Trewiru, następnie w 1342 wielki mistrz Ludolf König. W marcu 1350 zabudowania klasztoru zniszczył pożar. 4 IX 1433 klasztor został spustoszony przez oddziały polskie i czeskie ( husyci pod wodzą Jana Czapka). W czasie wojny trzynastoletniej opactwo poparło Związek Pruski. W 1457 w Oliwie król polski Kazimierz Jagiellończyk odbierał przysięgę wierności od rycerstwa ziemi puckiej i lęborskiej. W 1460 w ufortyfikowanym klasztorze stacjonowały polskie wojska Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka, w 1462 w posiadłościach opactwa oddziały Piotra Dunina. W roku 1467 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje i stan posiadania opactwa.

Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony opactwo oliwskie nie włączyło się do polskich prowincji cystersów, pozostając w prowincji bałtyckiej. W 1505 przywileje i stan posiadania opactwa zatwierdził król Aleksander Jagiellończyk, a w 1512 król Zygmunt Stary. Podczas wojny w latach 1519–1521 w Oliwie stacjonowały idące na pomoc wielkiemu mistrzowi Albrechtowi Hohenzollernowi wojska zaciężne z Rzeszy. W 1545 projekt króla Zygmunta Starego, by przekazać zarząd dóbr opactwa biskupowi włocławskiemu, mimo zatwierdzenia przez papieża Pawła III, napotkał opór opactwa i nie został zrealizowany.

Zgodnie z przyjętym na sejmie piotrkowskim (1538) prawem komendy kandydatów na opatów mianował król (po rozbiorze, począwszy od 1782, król pruski), wskazując kandydatów spośród stanu szlacheckiego, za czasów Rzeczypospolitej głównie z grona okolicznej, najczęściej polskojęzycznej szlachty. Realizacja prawa komendy napotykała opór opactwa do końca XVI wieku ( Kasper Geschkau, który objął opactwo, usuwając w 1558 Lamberta Schlieffa, po odwołaniu przez króla i mianowaniu Mikołaja Lockiego w 1560 musiał zostać usunięty siłą, w 1584 Jan Kostka objął opactwo mimo mianowania Fabiana Lockiego, w 1588 Klemens Montau próbował bez królewskiego mianowania objąć urząd). W 1562 opactwo (wraz z klasztorami kartuskim, żukowskim i żarnowieckim) poręczyło pożyczkę od Gdańska zaciągniętą przez króla Zygmunta II Augusta. W 1563 posiadłości najechały wojska księcia Eryka II von Braunschweig-Calenberg, który próbował zaciągnąć się na żołd króla Zygmunta II Augusta.

W XVI wieku pod wpływem myśli luterańskiej nastąpiło rozluźnienie reguły, konflikty o stanowisko opata spowodowały spadek liczebności konwentu. W lutym 1577 podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym opactwo zostało najechane i zrujnowane przez gdańskie wojska. Klasztor odbudowano dzięki odszkodowaniom i donacjom. W 1587 przybywający do Polski wybrany na króla Zygmunt III Waza zaprzysiągł w klasztorze pacta conventa. 24 VI 1580 wizytator zakonu cysterskiego Edmund a Cruce zlikwidował system filiacyjny polskich klasztorów cysterskich, łącząc je w jeden wikariat generalny. W 1580 do opactwa przyłączono dobra klasztoru kartuskiego, wydzielone ponownie w 1591 na żądanie biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego. 4 VIII 1611 opat Dawid Konarski i przeor Philippus Adler dokonali podziału majątku opactwa na dobra opackie i konwentualne, w 1616 Dawid Konarski wydał wilkierz dla wiosek opactwa.

Dobra ziemskie opactwa zostały zniszczone w czasie wojen szwedzkich w latach 1626–1629 i 1655–1660, w 1660 w klasztorze odbywały się rokowania, uwieńczone podpisaniem 3 V 1660 traktatu pokojowego, tzw. pokoju oliwskiego. W 1697 po podwójnej elekcji na króla Polski, jeden z wybranych kandydatów, François Louis de Bourbon książę Conti, oczekiwał w posiadłościach opactwa na przybycie zwolenników, powrócił do Francji po ataku oddziałów wiernych drugiemu z kandydatów, Augustowi II Mocnemu. W czasie wojny północnej w okresie 1700–1721 w posiadłościach opackich wielokrotnie kwaterowały oddziały wojskowe, w 1710 w Oliwie obradował sejmik pruski. Ponownemu zniszczeniu posiadłości opactwa uległy podczas wojny sukcesyjnej w latach 1733–1734. Generalne prace remontowe i budowlane na terenie całego opactwa prowadził w 1740–1782 opat Jacek Józef Rybiński, między innymi ufundował rokokowe wyposażenie klasztoru i kościoła, budowę wielkich organów, rozbudowę rezydencji opata i urządzenie wokół niej parku.

Po I rozbiorze Polski (1772) państwo pruskie przejęło majątek opacki i klasztorny, w 1807 Oliwa znalazła się w granicach I Wolnego Miasta Gdańska. W czasie wojen napoleońskich w klasztorze stacjonowały oddziały wojskowe. W 1820 roku władze pruskie wydały zakaz przyjmowania nowicjuszy do klasztoru, 31 III 1829 nakaz jego skasowania i wprowadzenie systemu parafialnego katolickiego i ewangelickiego. Faktyczna kasata nastąpiła 1 X 1831. AK

Konwent liczył przeciętnie około 40 osób (w roku 1611 – wraz z konwersami do 50, w 683 – 40, w 1769 – 35), tylko w okresie wojen i kryzysów (np. w dobie reformacji) znacznie odbiegał od tej wzorcowej liczby (np. w 1569 – około 12 zakonników, a w 1660 – tylko 13 braci z święceniami kapłańskimi). Stawiało to klasztor oliwski w gronie średniej wielkości konwentów w Polsce (w największych opactwach do 60 zakonników). W okresie schyłkowym u progu kasaty liczba ta jednak drastycznie spadła (w roku 1783 – 18, w 1817 – 9, w 1831, w momencie ostatecznej likwidacji konwentu – 3).

Opaci reprezentowali opactwo na zewnątrz, wykonywali wiele istotnych zadań na rzecz Kościoła, ale także państwa. Bywali królewskimi lub biskupimi komisarzami, członkami ważnych z punktu widzenia Rzeczypospolitej gremiów (np. Kaspar Geschkau, opat w okresie 1569–1584, był członkiem Komisji Morskiej, a potem Komisji Karnkowskiego), ponadto sekretarzami królewskimi i poborcami królewskiej części palowego (np. Michał Antoni Hacki, opat w 1683–1703). Spełniali ważną funkcję mediatorów w kościelno-cywilnych sporach (np. Dawid Konarski, opat w 1589–1616), byli mecenasami i fundatorami ważnych obiektów sakralnych i świeckich (między innymi Aleksander Kęsowski, opat w 1641–1647, budowniczy szpitala św. Łazarza w Oliwie, Michał Antoni Hacki, wspierający Kolegium Jezuickie w Starych Szkotach i inne klasztory w Gdańsku, czy Jacek Józef Rybiński, opat w 1740– 1782, inicjator budowy Pałacu Opatów w Oliwie i fundator słynnych organów oliwskich). Wielu z nich zasłynęło z działalności kronikarskiej (Rüdiger, opat w 1291–1313 oraz Stanisław, opat w 1330–1355, autor Kroniki oliwskiej), polemicznej, kaznodziejskiej i literackiej (wśród nich Michał Antoni Hacki, autor wydanych drukiem kazań i panegiryków sławiących między innymi Gdańsk). Na uwagę zasługują też opaci zasłużeni dla reformy opactwa po kryzysie związanym z reformacją (Dawid Konarski i Adam Trebnic, opat w 1616–1630, ten ostatni zmarły w opinii świętości). Po śmierci opata Jacka Józefa Rybińskiego (1782) królowie Prus z dynastii Hohenzollernów dwukrotnie powoływali na opatów członków swojej rodziny wywodzących się z linii katolickiej ( Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen do 1803 oraz Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen do 1836).

Konwentem bezpośrednio zarządzał przeor, mający do pomocy podprzeora. Funkcję przeora pełniło także wielu wybitnych ludzi Kościoła, wśród nich: Philippus Adler, autor kroniki oliwskiej z przełomu XVI–XVII wieku (Annales Monasterii Olivensis), pisarz i teolog Feliks Łącki (zm. 1689), pisarz – teolog, Iwo Mateusz Rohweder (zm. 1765), budowniczy kościołów w Łęgowie i Różynach, organizator życia religijnego i naukowego w podległych sobie jednostkach, teolog, kronikarz, poeta i artysta dekorator. Na uwagę zasługują także zwykli członkowie konwentu: Johann (zm. około 1494), prawdopodobnie autor kolejnej części Kroniki oliwskiej (Annales Olivenses), Mathias Wichmann (zm. 1652), hagiograf, dobrodziej klasztoru brygidek (tam pochowany), Johann Augustyn Hoffmann (zm. 1683), pisarz, polemista, teolog i organizator drukarni oliwskiej, Lambert Franck (zm. 1748), muzyk i kompozytor, Johann Wilhelm (imię zakonne: Michael) Wulff, organmistrz, konstruktor wspomnianych wyżej oliwskich organów.

Część zakonników zajmowała się formacją duchowną pozostałych członków konwentu (mistrzowie nowicjatu, spowiednicy, profesorowie teologii), część oddawała się zarządzaniu obiektami tworzącymi opactwo (bibliotekarz, archiwariusz, zarządcy: szpitala, bursy, apteki, drukarni, spichlerzów, młyna, kuchni, refektarza, szafarze, prokuratorzy dóbr ziemskich) bądź uświetnianiem oprawy nabożeństw (kantorzy, zakrystianie), część wreszcie bezpośrednio poświęcała się duszpasterstwu (jako komendariusze kościoła św. Jakuba, proboszczowie w takich posiadłościach zakonu, jak Matarnia, Łęgowo, Rumia, Mechowo).

Każdorazowo w klasztorze przebywała spora liczba pobierających nauki nowicjuszy (kleryków, diakonów i subdiakonów), gdyż po reformie życia zakonnego od początku XVII wieku funkcjonowało tu studium tzw. partykularne. Dla dokończenia studiów teologicznych cystersi oliwscy jeździli początkowo do kolegium jezuickiego w Braniewie, a w XVIII wieku (między 1738 a około 1783) oliwski partykularz przekształcono w studium filozoficzno-teologiczne, zwane czasami – na wyrost – Akademią Oliwską (zorganizowaną przez przeora Rohwedera). Spośród kilku posesji, które cystersi posiadali w obrębie murów Gdańska, na uwagę zasługują: wielka parcela przechodnia między ul. Chlebnicką 32–35 a ul. Mariacką 12–13, mieszcząca aż sześć kamienic, często odnajmowanych mieszczanom; dom Pod Łososiem (Der Lachs) przy ul. Szerokiej 52 (51A) – wytwórnia likierów, od 1659 w wieczystej dzierżawie różnych przedsiębiorców; tzw. Dwór lub Hotel Oliwski (Olivaer Hof, Hotel d’Oliva, także Münchherberge) przy Targu Drzewnym 7 (obecnie Dom Prasy), siedziba opata i członków konwentu w mieście; ponadto spichlerz – karczma Olivenbaum na Ołowiance. SK