WERDEN JOHANN von, burmistrz Gdańska

Aktualna wersja na dzień 14:02, 21 lut 2024

Herb Johanna von Werdena otrzymany przez niego w 1525 (w tarczy na piersi orła herb Odrowąż)

JOHANN von WERDEN (1495 Gdańsk – 25 VIII 1554 Mokry Dwór pod Gdańskiem), burmistrz Gdańska. Pochodził z rodziny od początku XV wieku piastującej w Gdańsku patrycjuszowskie stanowiska i aspirującej zarazem do stanu rycerskiego. Syn Jacoba von Werden (zm. 1523 Gdańsk), prowizora kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) (m.in. według inskrypcji współfundatora dwóch zachowanych wielkich, mosiężnych świeczników z 1517), często reprezentującego Gdańsk na zjazdach Hanzy w Lubece (Lübeck). Jego matką była Dorothea (Ortke), córka burmistrza Johanna Scheweckego. Miał młodsze rodzeństwo, brata Ludwiga (zm. 1565, pochowany w kościele NMP), siostrę Barbarę (zm. 1561), od 1521 żonę rajcy Matthiasa Zimmermanna (zm. 1556) i Annę (zm. 1559), od 1518 żonę rajcy Eggerta von Kempen (1471 Lubeka – 1557 Gdańsk).

W 1522 był wysłannikiem Gdańska na toczone w Płocku negocjacje w przerwie wojny polsko-krzyżackiej. Najpewniej w niespokojnym w mieście okresie 1525 (zob. Eberhard Ferber) należał do grupy przeciwników zachodzących przemian, a miasto opuścił najpóźniej w wyniku styczniowej rewolty 1525. Przyjaciel kanclerza koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, który wraz z bratem kasztelanem sandomierskim i podskarbim koronnym Mikołajem, na sejmie w Piotrkowie 13 II 1525 adoptował go do herbu Odrowąż. W 1526 pasowany został w Gdańsku przez króla Zygmunta Starego na rycerza, w 1528 formalnie otrzymał nobilitację od monarchy. Otrzymując jeden z najstarszych polskich herbów rodowych Werdenowie awansowali do grona szlachty, jednocześnie jednak pozostając w szeregach najwierniejszych królowi gdańskich mieszczan.

Nigdy nie był ławnikiem ani rajcą, karierę w Gdańsku od razu rozpoczął od funkcji burmistrza, obejmując ją w 1526 w czasie wizyty króla Zygmunta I Starego. Urząd pierwszego burmistrza pełnił w 1530, 1534, 1538, 1542, 1546 i 1550, drugiego w 1529, 1533, 1537, 1541, 1545 i 1549, trzeciego w 1527-1528, 1532, 1535-1536, 1540, 1544, 1548 i 1552, czwartego w 1526, 1531, 1539, 1543, 1547 i 1551. W 1532, 1533, 1534, 1535, 1538, 1539, 1546 i 1551 był burgrabią królewskim w Gdańsku.

Powołany został na urząd (czwartego) burmistrza po interwencji Zygmunta I Starego w kwietniu 1526, przywracającej w Gdańsku stary ład i porządek, zarówno polityczny, jak i religijny. Król przed opuszczeniem Gdańska w lipcu 1526 zezwolił mu na wykup dwóch królewskich starostw niegrodowych w województwie chełmińskim, rogoźnieńskiego i radzyńskiego, a gdy z obu tych królewszczyzn nie chcieli zrezygnować dotychczasowi ich rządcy (Jan Luzjański w Radzyniu i Łukasz von Alten Mełdzyński w Rogoźnie), 25 I 1528 król osadził go na starostwie w Nowem nad Wisłą. Poprzez dokonany w tym czasie ożenek z przedstawicielką rodziny Bischofów musiał być również postrzegany jako zaufany człowiek wszechwładnego wówczas w Gdańsku burmistrza Phillipa Bischofa. Po jego śmierci (1535) stał się niekwestionowanym przywódcą konserwatywnie nastawionych patrycjuszowskich elit i przez kolejnych 20 lat, do śmierci, faktycznym kierownikiem gdańskiej polityki.

Wielokrotnie w tym czasie reprezentował Gdańsk na zjazdach Hanzy, m.in. w sierpniu 1533 w Lubece, w lutym–kwietniu 1534 w Lubece i Hamburgu, w maju–czerwcu 1540 oraz czerwcu–lipcu 1549 w Lubece. Wykonywał związane ze sprawami Gdańska, Hanzy (i Prus Książęcych) misje dyplomatyczne, między innymi w sierpniu 1537 do Danii (Kopenhagi), czy w czerwcu–listopadzie 1553 do Antwerpii, Brugii (Brugge) i Londynu. Bronił interesów gdańskiego kupiectwa, wolności handlu na Bałtyku, niezakłóconej wymiany z Niderlandami i Anglią. W związku z tym nie popierał polityki rywalizacji Lubeki z Holandią (zwłaszcza dystansował się od toczonej w latach 1533–1534 wojny między Lubeką a Niderlandami) i ustawicznego konfliktu Lubeki i Danii o kontrolę nad ciśnieniami sundzkimi. Osobiście zaangażował się, w porozumieniu z księciem pruskim Albrechtem I, w pomoc dla księcia holsztyńskiego, od 1534 króla duńskiego Chrystiana III, pożyczając temuż ostatniemu pod zastaw starostwa Przezmark (Preußisch Mark) w Prusach Książęcych 10 000 grzywien pruskich, a w 1535 za pozwoleniem Zygmunta I Starego organizował dalszą pomoc finansową dla Chrystiana III ze strony stanów Prus Królewskich. W sierpniu 1537 uczestniczył w oficjalnej koronacji Chrystiana III na króla Danii, uzyskując dla Gdańska szereg ważnych przywilejów i ulg handlowych. W ostatniej swojej misji zagranicznej do Brugii, Antwerpii i Londynu (1553) zabiegał o odnowienie przywilejów handlowych dla Gdańska w tych miastach (jako siedzibach hanzeatyckich kantorów) i w negocjacjach tych – wspierany przez ówczesnego syndyka, późniejszego burmistrza Georga Kleefelda – osiągnął pełny sukces.

Niestrudzony w działaniach, w ostatnich miesiącach życia planował jeszcze podjąć starania o odnowienie kantoru w Nowogrodzie Wielkim (kwiecień 1554). Na sejmikach generalnych pruskich, w których niemal co roku od 1532 do 1553 brał udział, bronił autonomii prowincji pruskiej, występując jednocześnie przeciwko dążeniu szlachty pruskiej do uzyskania swobód i przywilejów na wzór szlachty koronnej, w obawie, że jej tak szeroka emancypacja zagrozi interesom i swobodom mieszczaństwa gdańskiego. Współpracował natomiast otwarcie z tworzącym Radę Pruską możnowładztwem Prus Królewskich, zwłaszcza z wpływową rodziną Czemów (von Zehmen). Najsilniejsze rody tej prowincji zainteresowane były bowiem w utrzymaniu autonomii, a więc i monopolu na urzędy ziemskie i królewszczyzny tego obszaru. Wojewoda (późniejszy) malborski, Achatius Czema, wprowadził go w krąg bliskich współpracowników księcia pruskiego Albrechta I, czyniąc go jednym z tych polityków, którzy swoimi wpływami (i majątkami) spajali w jedno obie części Prus.

Brał m.in., w imieniu księcia Albrechta I, udział w 1534 w rozmowach z Zygmuntem I Starym w sprawie małżeństwa jego córki, Jadwigi z elektorem brandenburskim (od 1535) Joachimem II oraz sondował w 1537 możliwość przyznania praw do dziedziczenia tronu pruskiego brandenburskiej linii elektorskiej. W 1545 aspirował do senatorskiej w Rzeczpospolitej godności kasztelana gdańskiego i szukał w tym celu protekcji księcia pruskiego Albrechta I, jednak ostatecznie tej prestiżowej godności nie uzyskał.

Mimo angażowania się w akcje niekoniecznie zgodne z polską racją stanu, pozostawał zawsze w dobrych kontaktach z ostatnimi dwoma Jagiellonami. Podczas pobytu Zygmunta Augusta w Gdańsku w lipcu–wrześniu 1552 użyczył monarsze swego domu przy Długim Targu na czasową królewską rezydencję i podejmował go z wielkim przepychem, od której nie stronił również przy innych okazjach (podczas wizyty w Londynie stawił się w 25 koni, z licznymi powozami). Król Zygmunt August sondował wówczas możliwość uczynienia z Gdańska bazy morskiej dla planowanej ekspansji w basenie Morza Bałtyckiego, przede wszystkim w Inflantach. Mieszczanie zabiegali natomiast m.in. o uzyskanie przywileju wyznaniowego dla luteranów. Wdzięczny za gościnę monarcha nadał mu specjalny przywilej, w którym uwolnił jego kamienicę po wieczne czasy od opłat i ciężarów na rzecz miasta, a jego męskim potomkom nadał jako osobiste lenno starostwo nowskie (odebrane Nicolausowi von Werden w 1650, za króla Jana Kazimierza).

W kwestiach wyznaniowych był zwolennikiem rozwiązań kompromisowych, uznając zarówno luterański postulat głoszenia „czystego słowa Bożego”, jak i nie wzbraniając się – pod wpływem szwagra, rajcy Eggerta von Kempen, ostatniego katolika w gdańskiej Radzie – wspierać resztek katolickich struktur w mieście. W 1543, w obawie przed oskarżeniami o popieranie reformacji, gotów był złożyć urząd burgrabiego, jednak król nie przyjął jego dymisji. W 1544 wspierał wobec komisji królewskiej kierowanej przez biskupa włocławskiego Mikołaja Dzierzgowskiego postulat społeczności miejskiej rozdawania komunii pod dwiema postaciami, zabiegając jednocześnie u komisarzy, aby ci nie poddawali go wyznaniowej lustracji. Przybywający do Gdańska rządcy katolickich parafii i innych instytucji kościelnych (jak na przykład w 1552 nowy proboszcz kościoła NMP i oficjał gdański, Piotr Wyszczelski) szukali u niego wsparcia w funkcjonowaniu w nieprzychylnym Kościołowi katolickiemu środowisku. Z kolei Rada Miejska poprzez niego i jego kontakty próbowała bronić oskarżanych przed sądem biskupim o sprzyjanie luteranizmowi kaznodziejów.

Władał językiem łacińskim i polskim, język niemiecki był jego językiem ojczystym. Ponieważ wspierał humanistów, m.in. Georga Joachima Retyka, propagatora nauk Mikołaja Kopernika w Europie, można mniemać, że i sam zaliczał się do humanistów, a przynajmniej mecenasów renesansu. Uchodził za jednego z najzamożniejszych gdańszczan tego okresu. Dysponując dużymi kapitałami był bankierem pożyczającym pieniądze monarchom polskim i zagranicznym. Wśród nieruchomości należących do niego w mieście należy wymienić przede wszystkim kamienicę przy Langer Markt 11 (Długi Targ). Oprócz starostw w Nowem i Przezmarku dysponował również od 1533 wioską Dźwierzno w województwie chełmińskim (koło Torunia), od 1552 Mokrym Dworem i Dziewięcioma Włókami na Żuławach Gdańskich, od 1554 Łostowicami. W 1549 nabył od prowizora gdańskiego szpitala św. Elżbiety wieś Wiślinę.

Był dwukrotnie żonaty. Około 1525 poślubił Barbarę (zm. około 1530), najprawdopodobniej córkę Georga Bischofa, być może więc bratanicę burmistrza Philippa Bischofa. Drugą żoną była Anna, córka Ludwiga Engelhardta, rajcy w Toruniu. Przeżyła swojego męża i do 1559, jako wdowa, była starościną nowską. Spośród szóstki jego potomków co najmniej trójka urodziła się w pierwszym małżeństwie. Syn Johann (około 1526 Gdańsk – 12 III 1572 Nowe nad Wisłą) był ostatnim w rodzinie von Werdenów gdańskim patrycjuszem, od 1562 ławnikiem Głównego Miasta, jednak na rok przed śmiercią zrezygnował z tej funkcji. Wspólnie z trzema młodszymi braćmi, Georgiem (1530–1580 ?), Erhardem (1534–1613) i Ludwigiem (1537–1597) współposiadał starostwo nowskie, to jednak jemu przysługiwał tytuł starosty tego zamku. Z córek, Catharina (ur. około 1525) około 1542 poślubiła kupca z patrycjuszowskiej rodziny, Adriana Köselera, zaś młodsza, Anna (ur. przed 1530) jego bliskiego krewnego, rajcę Michaela Köselera (zm. 1570).

W 1552 wykupił w kościele NMP, na spółkę ze szwagrem Eggertem von Kempen, kaplicę przy prezbiterium „pod chórem muzycznym”, w której został pochowany 30 VIII 1554. Chowano w niej także przez pewien czas najbliższych członków rodzin Werden i Kempen. W 2. połowie XVI w. potomni ufundowali mu i jego ojcu Jacobowi tablicę epitafijną w kościele NMP. W 1711 jego nieznany obecnie portret podarował Bibliotece Rady Miejskiej Valentinus Schlieff. SK

Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk 300, D/82, 342.
Danziger Inventar 1531–1591, Leipzig 1913.
Hanserecesse, Abtheilung IV, Weimar 1937.
Cieślak Katarzyna, Między Rzymem Wittenbergą a Genewą, Wrocław 2000, s. 97.
Chodyński Antoni Romuald, Kolekcjonerzy i kolekcje w Gdańsku XVI–XIX wieku (do 1872), "Rocznik Historii Sztuki", 27, 2002, s. 188.
Czaplewski Paweł, Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich 1454-1772, Toruń 1919-1921.
Fabiani-Madeyska Irena, Palatium Regium” w Gdańsku, Rocznik Gdański, t. 25/26, 1956/1957.
Kościelak Sławomir, Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII w., Gdańsk 2012.
Oliński Piotr, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008.
Simson Paul, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 2, Danzig 1913.
Szczuczko Witold, Werden Jan, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Gdańsk 1997.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf/Schwentine 1986-1992.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342-1792 i 1807-1814, t. I Spisy t. II Biogramy, Gdańsk 2008.