GRUNWALDZKA, aleja
| < Poprzednie | Następne > |
GRUNWALDZKA, aleja, główna arteria ► Wrzeszcza, ► Strzyży i ► Oliwy, część główna osi komunikacyjnej Trójmiasta oraz drogi wojewódzkiej nr 468; długość 6900 m, we Wrzeszczu na odcinku od ul. Do Studzienki do ul. Jaśkowa Dolina biegnie pod dużym kątem nachylenia (morenowe wyniesienie powyżej ► Potoku Królewskiej Doliny).
Powstała na miejscu drogi łączącej ukształtowany w średniowieczu gdański zespół miejski (► Główne Miasto, ► Stare Miasto, ► Młode Miasto) z założonym pod koniec XII wieku ► opactwem cystersów w Oliwie, stanowiąc jednocześnie fragment tzw. Via Mercatorum, drogi kupców, głównego szlaku handlowego z południa Polski nad Zatokę Gdańską. W obrębie Wrzeszcza już od 2. połowy XIII wieku kształtowała się przy niej wiejska zabudowa z młynem na potoku Strzyża. Na planach ► Petera Willera z końca XVII wieku widać jej początek w rejonie przecięcia tego szlaku z ► Potokiem Królewskim, gdzie znajdowała się posiadłość z dworem Monplaisir (► Park Uphagena), w końcu XVIII wieku należąca do Uphagenów. Jednak dopiero plany z końca XVIII wieku oddają jej pełny, zbliżony do obecnego przebieg we Wrzeszczu.
Na morenowym wyniesieniu między wylotami dróg w kierunku Piecek (► Jaśkowa Dolina), ► Srebrzyska (ul. Partyzantów), ► Kuźniczek i ► Zaspy (ul. Dmowskiego) oraz ► Nowych Szkotów (ul. Waryńskiego) powstało rozszerzenie-plac (rynek), do dziś czytelne w przebiegu ulicy. Był to obszar najbardziej intensywnej zabudowy, znajdowały się tam karczmy i zajazdy (ich polskie nazwy to m.in. „Pod Białym Koniem” – w 1778 własność Dirka Bestvatera, położona u zbiegu obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Waryńskiego; „Pod Złotym Lwem” – ta ostatnia zniszczona pożarem w 1857), a na rogu dzisiejszej alei i ul. Dmowskiego tzw. ratusz, rodzaj strażnicy i aresztu (zlikwidowany w połowie XIX wieku). W pobliżu znajdował się budyneczek poczty królewskiej. W 1878 na zapleczu al. Grunwaldzkiej, przy obecnej ul. Dmowskiego 24A, oddano do użytku szkołę powszechną dla dziewcząt, w 1899 drugi budynek przeznaczono dla chłopców. Istniejące do dzisiaj, zastąpiły działające przy alei dwuklasowe szkoły wyznaniowe – ewangelicką i katolicką (Langfuhr nr 71 i 6). W tym też rejonie, w prywatnych kwaterach, stacjonował od 1817 do 1896 jeden ze szwadronów 1. pułku huzarów. W głębi, między wylotami dróg do Kuźniczek i Nowych Szkotów, znajdował się dwór (do 1776 własność Wejherów), a w rejonie obecnej ul. Klonowej, po tej samej stronie drogi, stał wiatrak.
W osadzie Strzyża, nad potokiem o tej samej nazwie, znajdował się Dwór I, w XVIII wieku własność na przykład Przebendowskich (po 1945 al. Grunwaldzka nr 152). Odcinek za Strzyżą, w kierunku Oliwy, w 1822 gruntownie przebudowano i odtąd na mapach nazywano go szosą. Zabudowa pojawiła się także w granicach Oliwy. Przy szosie znajdował się m.in. Młyn VI (► młyny nad Potokiem Oliwskim i dopływami) z kuźnicą, olejarnią, tartakiem, młynem zbożowym (czynne jeszcze do 1945, a po wojnie – do tragicznego pożaru po 1960). W sąsiedztwie zachował się parterowy budynek (al. Grunwaldzka nr 520), pochodzący z połowy XIX wieku. Między potokiem a centrum obecnej Oliwy dominowała zabudowa parterowa i dwukondygnacyjna, częściowo w konstrukcji ryglowej, częściowo klasycystyczna (z późniejszymi przebudowami) z 1. połowy XIX wieku (domy przy al. Grunwaldzkiej nr 501, 508, 511, 524/526). Przy domu z obecnym nr. 517 znajduje się kaplica przydrożna św. Jana Nepomucena z 2. połowy XVIII wieku. Od zachodu z szosą stykał się ► Park Oliwski. Za parkiem, na wysokości obecnej ► Żabianki, znajdowało się kilka kolejnych domów z 1. połowy XIX wieku (po roku 1945 nr. 575, 579, 594). W centrum Wrzeszcza, u wylotu drogi z Piecek (ul. Jaśkowa Dolina), zbudowano wieżę zegarową.
W 1864 poprowadzono przez Wrzeszcz linię omnibusu, w 1872 rozpoczęto budowę linii tramwaju konnego biegnącego do Oliwy, z zajezdnią i wozownią w Oliwie, na rogu al. Grunwaldzkiej i obecnej ul. Pomorskiej (al. Grunwaldzka nr 537); z czasem przy parku i szosie powstała charakterystyczna pętla tramwajowa (► tramwaje).
W latach 1890–1892, po założeniu pod aleją głównego kolektora kanalizacyjnego i sieci wodociągowej, miała miejsce stopniowa, od 1900 intensywna modernizacja ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu. Otrzymała ona wówczas nazwę Hauptstraße (ul. Główna); jej dalszy odcinek w obrębie Strzyży i Oliwy nazywano na planach z początku XX wieku Pommersche Chaussee, w Oliwie – Danziger Chaussee, a w sąsiedztwie obecnej Żabianki – Zoppoter Chaussee. Niewysoką, klasycystyczną zabudowę zastąpiła we Wrzeszczu cztero- i pięciokondygnacyjna architektura eklektycznych kamienic, budowanych w stylu secesji, zwarta zwłaszcza na odcinku od Heiligenbrunnerweg (ul. Do Studzienki) do Jäschkentaler Weg (ul. Jaśkowa Dolina) oraz w obrębie dawnego placu-rynku (tu m.in. „Tites-Hotel” w rejonie skrzyżowania z obecną ul. Konopnicką, inne hotele, siedziby banków, apteki, sklepy, w rejonie obecnego ► wieżowca Olimp – budynek Towarzystwa Kredytowego).
W początkowym odcinku Hauptstraße (do skrzyżowania z drogą do ► Świętej Studzienki – Heiligenbrunnerweg) zabudowa była w większości wolno stojąca: obok dawnego dworu Uphagenów (z ogrodem-parkiem, od roku 1908 publicznym) znajdowała się restauracja Stoeckmanna – obecnie ► Teatr Miniatura (al. Grunwaldzka nr 16). Przy współczesnej al. Grunwaldzkiej nr 24 funkcjonował sklep towarowy Nathana Sternfelda. W 1909 w centrum Wrzeszcza na tzw. rynku zburzono wieżę zegarową, na ► Potoku Jaśkowym pojawiła się istniejąca do dziś studzienka z fontanną. Powstał także istniejący obecnie (jako kantor przed Gdańskim Centrum Handlowym „Manhattan”) budynek stacji benzynowej (al. Grunwaldzka nr 92). Za rynkiem, w kierunku Strzyży, zabudowa była częściowo zwarta (zwłaszcza w północnej pierzei, do skrzyżowania z Labesweg (ul. Kościuszki)), częściowo wolno stojąca. Na tym odcinku 25 VII 1909 oddano do użytku budynek dzielnicowej poczty z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 108). 1 I 1931 pod nr 144 otwarto stację benzynową „Standart”.
W granicach Strzyży w latach 1893–1896 przy skrzyżowaniu z drogą do ► Brętowa (obecna ul. Słowackiego) umieszczono ► koszary regimentu huzarów, w okresie 1896–1901 rozbudowane dla dwupułkowej brygady (po 1920 koszary ► policji porządkowej ► II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), Schutzpolizei; w latach 1945–1996 Wojska Polskiego). Magazyny z zaopatrzeniem dla brygady znajdowały się za cmentarzem katolickim, przy obecnej al. Grunwaldzkiej nr 163, po 1920 funkcjonowały jako budynki fabryki wyrobów cukierniczych (► przedsiębiorstwa), po 1945 była tam siedziba oddziału fabryki wyrobów cukierniczych „Bałtyk”, obecnie teren zajmują placówki handlowe i centrum biurowe. Na rogu Hauptstraße i Labesweg (obecnie początkowy odcinek ul. Kościuszki) powstał w 1899 hotel „Hohenzollern”. Za Labesweg (ul. Kościuszki) funkcjonował przy szosie (al. Grunwaldzka nr 157) od 1709 do 1946 cmentarz katolicki (potem zwany Starym; ► cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża Dolna).
Ulica-szosa była na całej długości jednopasmowa, z podwójnymi torami tramwajowymi w bruku (od 1901 tramwaj elektryczny). Linia po opuszczeniu Wrzeszcza kierowała się ku Polankom, odchodząc z głównego traktu na skrzyżowaniu z Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego). Po 1925 tory przeniesiono na nowo powstałą obecną al. Wojska Polskiego, na jej skrzyżowaniu z al. Grunwaldzką znalazła się pętla tramwajowa, czynna do około 1957, która była przystankiem końcowym dla linii biegnącej z Gdańska do Wrzeszcza (do 1945 nr 2, po 1945 linia nr 1).
Po 1895 przy szosie zlokalizowano (obecnie al. Grunwaldzka nr 195) magazyn sprzętu pontonowego batalionu saperów stacjonującego w koszarach przy ul. Szymanowskiego, po 1920 powstała tam baza techniczna miejskich tramwajów, użytkowana do 1997 (Wagenhäuser des Train-Depots, po 1945 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia, obecnie siedziba klubu studenckiego ► Żak). Na peryferiach ówczesnego Wrzeszcza, między al. Grunwaldzką a torami kolejowymi, w latach 1897–1906 powstała istniejąca do dziś kolonia 108 dwurodzinnych domów robotniczych, zbudowana przez ► Fundację Abegga (obecnie ul. Kolejarzy, Miedziana, Syrokomli, Gomulickiego, Ceglana). W 1914 nad jezdnią wybudowano wiadukt linii kolejowej z Wrzeszcza do Starej Piły.
Od 1920 do 1995 wschodnia część al. Grunwaldzkiej, sąsiadująca z linią kolejową od obecnej ul. Braci Lewoniewskich po Oliwę, stała się terenem przemysłowym Gdańska; działały tam zakłady różnych branż (► przedsiębiorstwa). W rejonie obecnego przystanku Gdańsk-Zaspa (al. Grunwaldzka nr 211–213) powstały w 1920 zakłady meblarskie „Oikos” oraz wytwórnia parkietu Ernsta, potem Behrendtów (po 1945 Gdańskie Fabryki Mebli, obecnie w tym miejscu w nowych pawilonach salon „Top Meble” oraz sklepy z wyposażeniem mieszkań). Po włączeniu w 1926 Oliwy do Gdańska nazwę Hauptstraße rozciągnięto także na szosę w tej dzielnicy. Po dojściu w Gdańsku do władzy zwolenników ► Adolfa Hitlera (1933) ulicę przemianowano na Adolf-Hitler-Straße, jednocześnie w 1934 zmieniając numerację domów, z podziałem na numery nieparzyste (wschodnia pierzeja) i parzyste (zachodnia pierzeja). Numeracja zachowywała ciągłość w obrębie całego II WMG (także w Sopocie); w Gdańsku kończyła się na numerze 617.
W 1945 zabudowa wschodniej pierzei ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu, uległa znacznym zniszczeniom (do 50%). Ocalała natomiast w większości XIX- i XX-wieczna zabudowa Oliwy. 1 V 1945 (formalne ogłoszenie) ulicy nadano nazwę al. Grunwaldzka. Przy niej, w ocalałych willach i kamienicach we Wrzeszczu, mieściło się po wojnie wiele ważnych instytucji: konsulat amerykański (al. Grunwaldzka nr 1 – od 1956 chiński); Stacja Krwiodawstwa przy siedzibie Polskiego Czerwonego Krzyża (nr 4 – od 1947); konsulat szwedzki (w dawnym dworze Uphagenów – al. Grunwaldzka nr 5, w latach 1976–2001 – Pałac Ślubów); Teatr Miejski (pod nr. 16 – w latach 1948–1950 prywatny Teatr Łątek, od 1950 Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Miniatura”, w 1955 ponadto lokum studenckiego teatrzyku ► Bim-Bom); studio nadawcze ► gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia (nr 18 – od 1947 do dziś); Izba Skarbowa (nr 26–28); Centrala Telefoniczna przy Urzędzie Pocztowym (nr 108 – uruchomiona w 1946); restauracja „Pod Kominkiem” (nr 82 – w ocalałym fragmencie znajdującego się przy dawnym Rynku domu handlowego); Komenda Miejska ► Milicji Obywatelskiej (MO; nr 90); Urząd Stanu Cywilnego (nr 130), I i II Urząd Skarbowy (137, na tzw. później Wysepce – następnie siedziba Banku PKO BP). W Oliwie, u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Poczty Gdańskiej, w 1950 pojawił się pierwszy w Gdańsku bar mleczny, w 1955 – pierwsza oszklona budka telefoniczna. W latach 1945 i 1946 prywatni inwestorzy odbudowywali część zniszczonych kamienic wschodniej pierzei ulicy. W końcu 1946 zapadła decyzja o budowie dwupasmowej arterii łączącej Gdańsk z Gdynią. W 1947 rozpoczęto rozbiórkę zniszczonych domów we Wrzeszczu, w północnej pierzei, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona, co umożliwiło poszerzenie ulicy i wydzielenie torowiska tramwajowego – m.in. w ciągu trzech lat wybudowano przy pomocy junaków Służby Polsce drugi pas ruchu w kierunku Oliwy i Gdyni.
W rejonie ul. Lendziona jezdnie obu kierunków umieszczono w odległości około 45 m od siebie, tworząc tzw. Wysepkę i zachowując częściowo jej secesyjną zabudowę; przejazd tramwajowy między domami na Wysepce powstał w 1962. Od 1951 ruszyła budowa tzw. Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej w stylu socrealizmu i modernizmu, z wieloma budynkami użyteczności publicznej; były to m.in. Spożywczy Dom Towarowy na parterze budynku Samopomocy Chłopskiej (al. Grunwaldzka nr 100–102, następnie Delikatesy „Gallux”, po 1990 – „Starogdańskie” , obecnie siedziby banków), Powszechny Dom Towarowy (pod nr. 107–109: popularny PDT, później Dom Towarowy „Neptun”, po 1990 Galeria Centrum, obecnie budynek wyburzony, a w jego miejsce powstaje Centrum Biurowe „Neptun”).
W 1960 powstało Gdańskie Biuro Projektów Budownictwa Komunikacyjnego (al. Grunwaldzka nr 141), w 1961 – restauracja i kawiarnia ► Cristal (pod nr. 105 – przy zamkniętym od tego czasu wlocie ul. Klonowej do al. Grunwaldzkiej), w 1963 oddano do użytku budynek Telekomunikacji z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 110 – w sąsiedztwie Urzędu Pocztowego nr 6 przy al. Grunwaldzkiej nr 108), w 1967 nową siedzibę otrzymał Narodowy Bank Polski (al. Grunwaldzka nr 19–23, później Bank „Millennium”). W latach 60. XX wieku przy alei we Wrzeszczu powstały także budynki Spółdzielczego Domu Towarowego „Sezam” (al. Grunwaldzka nr 56, nazwę wybrano 9 III 1968 drogą konkursu, w którym prawo głosowania miały tylko kobiety), Robotniczego Stowarzyszenia „Ster” (nr 103 – obecnie, po przebudowie około 2000, nowa siedziba PKO BP), a u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Partyzantów w 1969 oddano do użytku pierwszy w Gdańsku szesnastopiętrowy wieżowiec (al. Grunwaldzka nr 92/98), potocznie nazywany „Olimpem” (od kawiarni na najwyższym piętrze) lub „dolarowcem” (z powodu formy nabywania mieszkań).
We Wrzeszczu lokowano także zakłady przemysłowe (np. Hydrobudowa pod nr. 135, Zakład Mleczarski w sąsiedztwie skrzyżowania z ul. Kościuszki, pod nr. 139). W pierzei południowo-zachodniej w kierunku Oliwy (między al. Wojska Polskiego a ul. Abrahama) oprócz ciągu kamienic w 1954 oddano do użytku gmach ► Państwowych Szkół Budownictwa (al. Grunwaldzka nr 238) z bursą (w 1999 przekazaną ► Uniwersytetowi Gdańskiemu, najpierw – Studium Języków Obcych, a obecnie m.in. Instytut Dziennikarstwa). Między Strzyżą a Oliwą po 1945 miejsce niemieckich przedsiębiorstw zajęły polskie, najczęściej tej samej branży, na przykład PH Gazy Techniczne (al. Grunwaldzka nr 311), w 1968 – piekarnia mechaniczna (pod nr. 239, znana później jako „Rogalik”), Wytwórnia Uszczelek PZL „MORPAK” (nr 219, od 1978 także nowy budynek przy al. Grunwaldzkiej nr 237), Zakłady Dziewiarskie „Fala” (nr 303/305 – zakład podobnej branży był tam przed 1945), „Chemia” (nr 363–383), „Bimet” (nr 481–485).
W Oliwie (al. Grunwaldzka nr 487) oddano do użytku 16 II 1969 salon samochodowy „Motozbyt” (później „Polmozbyt”), pierwszy w Gdańsku salon sprzedaży i odbioru samochodów: Wartburgów, Trabantów, Zastaw, Warszaw (wcześniej odbioru nowych samochodów dokonywano z placu w Oruni, bez możliwości sprawdzenia ich stanu technicznego). Rozpoczęto też blokową zabudowę związaną ze znajdującym się po drugiej stronie torów kolejowych osiedlem Żabianka (pod nr. 573–585). W latach 60. XX wieku przy skrzyżowaniu z ul. Piastowską planowano do 1976 wybudować duży kinoteatr (na 940 miejsc), w otwartym konkursie otrzymał nawet nazwę „Zodiak”, po rozpoczęciu prace projektowych odstąpiono jednak od tych planów. W 1972 u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Bażyńskiego otwarto ► Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” (z adresem al. Grunwaldzka nr 470).
Obok „dolarowca” (al. Grunwaldzka nr 100) 1 V 1972 otwarto (projekt arch. Stanisława Michela) Supersam Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców (WSS) „Społem”, następnie „Zatoka”, z wejściem także od ul. Partyzantów (wówczas jeden z największych w Gdańsku. Przebudowano też w tym roku – w związku z otwarciem lotniska w Rębiechowie – skrzyżowanie z ul. Słowackiego i Kościuszki (zburzono m.in. Dwór I przy al. Grunwaldzkiej nr 152), zlikwidowano resztki starego cmentarza katolickiego. W 1973 zlikwidowano budynek Komendy Miejskiej MO, przenosząc go na ul. Białą, na placu po nim zlokalizowano z czasem pętlę autobusową dla linii w kierunku Brętowa. 9 VII 1976, po likwidacji siedmiu małych sklepów, na rogu z ul. Jaśkowa Dolina otwarto pierwszy w Gdańsku (23. w kraju) salon Mody Polskiej. W 1989 spontanicznie powstało tam targowisko, tzw. Manhattan, w latach 2001–2004 przebudowane w nowoczesne ► Gdańskie Centrum Handlowe Manhattan.
W 1997 przy al. Grunwaldzkiej nr 224 (w obrębie Strzyży) otwarto największe w Polsce Schronisko Młodzieżowe na 180 osób oraz pełnowymiarowy stadion do meczów piłki nożnej i rugby. Na przełomie XX i XXI wieku odcinek między Strzyżą a Oliwą wypełniły zakłady i instytucje usługowe. Zachowując na wielu odcinkach funkcję mieszkalną, al. Grunwaldzka stała się główną osią handlu i usług dla miasta. Liczne budynki zmodernizowano i odnowiono, zachowano w ciągu alei wiele reliktów dawnej zabudowy, także z epoki socrealizmu. W 2007 w miejsce między innymi Zakładu Mleczarskiego i kilku innych budynków biurowych powstało największe w chwili budowy w Gdańsku centrum handlowe – ► Galeria Bałtycka (al. Grunwaldzka nr 141), a w ciągu ulicy kolejne biurowce.
W 2016 mieszkało przy alei 5539 osób (więcej tylko przy ► ul. Obrońców Wybrzeża). Od 13 III 2021 ograniczono prędkość ruchu samochodów z 70 do 50 km/h.
