OSTRÓW
| < Poprzednie | Następne > |
OSTRÓW (Holm – niem. „wyspa rzeczna”). Wyspa wiślana, powstała przed rokiem 1378 po połączeniu przekopem z Wisłą północno-zachodniego odcinka Warzywodu Wielkiego ( Łacha Szkutnicza), zanikającego w XIX wieku i niedostępnego dla jednostek pływających aż do przekopania w latach 1901–1904 obecnego Kanału Kaszubskiego.
W roku 1378 nadana przez Krzyżaków Głównemu Miastu jako pastwisko dla koni, z zakazem wznoszenia jakichkolwiek budynków. W XVI wieku pastwiska zostały zaorane, w początku XVII wieku ponad połowę wyspy porastał las, według planu z 1605 roku istniała tu karczma Holmkrug. Od początku XVII wieku wzmacniany także fortyfikacjami mającymi zabezpieczyć drogę wodną z portu na Motławie do ujścia Wisły ( fortyfikacje).
W 1734, podczas oblężenia Gdańska, zdobyty przez Rosjan, co przyśpieszyło kapitulację Gdańska. Po I rozbiorze Polski (1772) zajęty przez Prusy, wykorzystywany do blokady portu nad Motławą. W chwili II rozbioru Polski (1793) istniało na nim 11 gospodarstw rolnych z 111 mieszkańcami. Jako dzierżawa należąca do intendentury w Oliwie przeszedł w posiadanie prywatne Henry’ego Simpsona (bez fortyfikacji, 101 ha), który miał tu wiatrak zbożowy. W 1804 roku były tu 23 gospodarstwa rolne, młyn zbożowy, 2 tartaki i 197 mieszkańców. W roku 1806, przed spodziewanym atakiem wojsk napoleońskich, zburzono wszystkie istniejące zabudowania i przystąpiono do odtwarzania szańców dla osłony komunikacji miasta z Wisłoujściem ( fortyfikacje). W lutym 1807 nagła odwilż i wezbranie wód w Wiśle i Motławie poczyniły wiele szkód we wznoszonych tu fortyfikacjach ziemnych. W maju tego roku Ostrów stał się celem specjalnie opracowanego i pomyślnie przeprowadzonego ataku Francuzów.
Po upadku I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) przeszedł w posiadanie gdańskiego kupca z rodziny Mac Lean Archibalda II. W sąsiedztwie miejsca dawnej karczmy zbudowano dwór z ogrodem, na wschód od niego, nad brzegiem Wisły, pojawiły się 3 wiatraki napędzające młyn zbożowy i 2 tartaki.
W roku 1831, podczas epidemii cholery, założono tu jeden z pierwszych w Gdańsku szpitali i cmentarz dla jej ofiar ( cmentarz na Ostrowiu). Sposób dostarczania zwłok (wyciąganie z domów zmarłych hakami) i grzebania w mogile masowej spowodował protesty w Gdańsku i obstawienie wyspy Ostrów kordonem wojskowym.
W 1864 znajdowało się na nim 14 budynków (10 zamieszkałych) i 207 (z wojskiem) mieszkańców, w 1879 we „wsi miejskiej” o powierzchni 223 ha znajdował się tartak i mieszkało 268 osób. Dwór z małym folwarkiem rolnym należał w roku 1869 do Johanna Heinricha Schwartza (1800–1869), w 1889 do Franza Genschowa (1818–1889), prowadzono tu uprawę szparagów. W latach 1895–1898 rozebrano ostatecznie istniejące fortyfikacje. W 1898 południową część przejęła Stocznia Cesarska ( Stocznia Królewska), resztę nabył Bergisch-Märkische Bank, zawiązana spółka akcyjna Holm miała zagospodarować ten teren. W okresie 1903–1906 w północnej części działała tu huta Ostrów. Włączony w granice administracyjne Gdańska 15 XI 1902, liczył 221,69 ha i 300 mieszkańców.
W 1905 roku doprowadzona została od strony Siennej Grobli kolej (Holmbahn - z przeprawą promową przez Port Cesarski ( Kanał Kaszubski)). Przy linii kolejowej powstał na wyspie dworzec kolejowy Danzig Kaiserhafen, po 1945 Gdańsk Kanał Kaszubski (jego zniszczony budynek, od lat 60. XX wieku do października 2013 dom mieszkalny, rozebrano w 2016). W roku 1909 Landwirtschaftliche Großhandelsgesellschaft (Rolnicza Spółka Hurtowa), handlująca produktami rolnymi, maszynami rolniczymi i materiałami zaopatrzeniowymi dla wsi, na posiadanych 11 ha wybudowała przy obecnej ul. Na Ostrowiu 1 największy w Gdańsku spichrz Westpreußen (Prusy Zachodnie), zdolny magazynować 16 tysięcy ton zboża, wyposażony w urządzenia do przewiewania zboża, usuwania otrąb, suszenia nasion oleistych. Przy spichrzu i 14 szopach magazynowych na potrzeby firmy Raiffeisen wybudowano basen z nabrzeżami (240 × 70 m, głębokość 8 m); obecnie basen nosi nazwę Ostrów IV (ewentualnie Ostrowica IV).
Na północ od basenu Ostrów IV powstał basen portowy, obecnie zwany Ostrów III (ewentualnie Ostrowica III), na południe zaś (na potrzeby spółki handlu drewnem) basen zwany Ostrów V (zasypany po roku 1945). W latach 1909–1915 trwały prace nad budową przez Stocznię Cesarską wielkiego basenu Ostrów I (ewentualnie Ostrowica I) i Ostrów II (ewentualnie Ostrowica II), przeznaczonych do budowy okrętów podwodnych. W osiedlach robotniczych w roku 1910 zamieszkiwało 159 osób, w 1913 – 367, w 1917 – 338, w 1919 – 326. Od 1910 roku do zakończenia I wojny światowej funkcjonowało tu pierwsze gdańskie lotnisko ( lotniska).
Po I wojnie światowej i demilitaryzacji II Wolnego Miasta Stocznia Gdańska (była Królewska i Cesarska) w dawnych warsztatach marynarki wojennej na Ostrowiu uruchomiła produkcję silników elektrycznych, mebli (nie tylko na potrzeby wyposażania statków) oraz wagonów kolejowych. W latach 1919-1920 powstała tu specjalna strefa portowa na potrzeby Generalnej Delegacji Ministerstwa Aprowizacji w Gdańsku. Obszar przylegający do basenów Ostrowica I i II przejęła polsko-gdańska Rada Portu i Dróg Wodnych. Nabrzeża basenu Ostrowicy II przeznaczono na postoje statków rzecznych i bunkrowców. Przed powstaniem Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte, wyznaczone Polsce miejsce przeładunkowe. Działały tu liczne firmy (zob. Artus. Danziger Reederei und Handels-Aktiengesellschaft). W okresie II wojny światowej obszar produkcji zajęła Stocznia Gdańska na produkcję U-bootów, w okresie 1944–1945 funkcjonował tu żeński podobóz (Außenarbeitslager Holm) obozu Stutthof oraz specjalny obóz dla zatrudnionych przy pracach jeńców wojennych, głównie Polaków i Francuzów.
Po roku 1945 optowano za utrzymaniem dotychczasowej nazwy Holm („na Holmie”), powołując się na jej rzekomo skandynawskie, nie niemieckie pochodzenie), proponowano też przemianowanie na Grąd („wzniesienie na mokrym gruncie”), do 1947 przystanek wodny nazwano „Chełm”; nazwę Ostrów, początkowo stosowaną niechętnie, nadano w 1947 (oficjalnie zatwierdzona w 1949, zob. administracyjny podział i terytorialny rozwój Gdańska).
Obszar wyspy podzieliły liczne przedsiębiorstwa: od 1945 Zjednoczone Stocznie Polskie, od kwietnia 1947 w północnej części (na wschód od Ostrowicy II) miały siedzibę warsztaty Biura Odbudowy Portów (BOP), następnie warsztaty wyodrębnionego z BOP z końcem 1947 Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjno-Morskich i warsztaty jednego z głównych sukcesorów BOP, Gdańskiego Urzędu Morskiego (przejęte następnie przez Zarząd Portu Gdańsk-Gdynia jako Warsztaty Portowe). Jednocześnie w roku 1945 planowano przesunięcie części centrum Śródmieścia Gdańska na obszar od Dworca Głównego przez tereny stoczniowe i na zachodnią część wyspy, ostatecznie po przekazaniu obszaru stoczniowego władzom polskim Ostrowica I i II znalazły się na terenie Stoczni nr 1 ( Stocznia Gdańska, następnie im. Lenina), z której 1 VII 1952 wyodrębniono specjalistyczne przedsiębiorstwo Baza Remontowa Ostrów, rozwinięte następnie w Gdańską Stocznię Remontową.
W początkach 1947 planowano urządzić tu miejsce wystawy przemysłu ciężkiego w ramach Międzynarodowych Targów Gdańskich. Wystawa na wyspie nie doszła do skutku, efektem do jej przygotowań było jednak 28 IX 1947 połączenie wyspy z lądem w ciągu ul. Doki (dotychczas funkcjonował tylko prom) mostem pontonowym (z trzema rozsuwanymi przęsłami) wykonanym na zlecenie BOP przez Stocznię nr 4 i częściowo Stocznię nr 2 (143 m długości, 5 m szerokości, 2 jezdnie, dwa chodniki na poboczach o szerokości 1 m). Rekompensatą za niezorganizowanie MTG było również udostępnienie dla zwiedzających w dniach 17-19 XI 1947 specjalnie zacumowanego w basenie wewnętrznym niszczyciela ORP „Błyskawica”. W 1948 i 1949 roku dyskutowany był projekt uczynienia w basenie Nr 2 (Ostrawica /Ostrowicy II) centrum przeładunków paliw albo wybrzeżowej bazy rybołówstwa morskiego (Spółdzielnia „Jedność Rybacka”). Do lipca 1949 ukończono prace z odminowywaniem i wydobywaniem wraków z dwóch basenów portowych Ostrowa (z samego basenu nr 2 wyciągnięto 11 wraków), wyremontowano 300 m nabrzeża. W lecie 1949 rozpoczęto prace porządkowe pod budowę warsztatów dla Jedności Rybackiej.
20 XII 1985 tereny stoczniowe na Ostrowiu otrzymały (w przedłużeniu ul. Swojskiej) połączenie mostowe z Młyniskami (most w części środkowej zwodzony). Obecnie teren zajmowany przez Gdańską Stocznię Remontową, Stocznię Gdańską, od roku 1998 także przez firmę Gdańskie Młyny i Spichlerze Dr Cordesmeyer sp. z o.o. z największym w Europie młynem zbożowym.
