ZASPA

< Poprzednie

Następne >

Zaspa

Budynek na Zaspie udekorowany z okazji pielgrzymki Jana Pawła II, 1987

Mural na budynku na Zaspie, Gdańska Szkoła Muralu

ZASPA, dwie dzielnice Gdańska ( administracyjny podział), początkowo stacja rybacka na 40 łodzi, także do połowu śledzi nad jeziorem Zaspa, od którego wzięła nazwę, nadana opactwu oliwskiemu przez księcia Świętopełka. W miarę kurczenia się jeziora przekształciła się w osadę wiejską, leżącą w rejonie obecnych ulic Gdańskiej i Uczniowskiej. W 1576 roku wraz z innymi dobrami cystersów oliwskich splądrowana i spalona przez gdańskich protestantów w odwecie za banicję nałożoną na Gdańsk przez króla polskiego Stefana Batorego; w sierpniu 1577 pole bitwy sił gdańskich z oblegającymi miasto wojskami królewskimi ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). W XVII wieku teren obecnej Zaspy porastał gęsty sosnowy las, schodzący ze wzgórz morenowych; na łąkach między lasem a mierzeją powstawały gospodarstwa rolne, których zabudowania, nazywane dworami ( Czerwony Dwór, Czarny Dwór, Biały Dwór, Królewski Dwór, Rozstaje) powstawały wzdłuż drogi omijającej las od wschodu; do wsi należały też dwory lokowane od XVIII wieku bliżej Wisły (Lwia Dolina, obecnie Letnica). W latach 1611–1616, przy podziale dochodów opactwa oliwskiego na części, z których oddzielne dochody miały przypadać opatowi oraz konwentowi, jurysdykcję nad wsią otrzymał konwent. Podczas oblężenia Gdańska w 1734 roku na polach między Nowymi Szkotami, wspomnianym lasem sosnowym a Oliwą, na obszarze obecnych osiedli Młyniec i Przymorze (Małe Przymorze), rozlokowany był obóz wojsk saskiego elektora. Z jeziora Zaspa Gdańsk był ostrzeliwany przez okręty rosyjskie, z przesmyku lądu pomiędzy jeziorem a morzem atakowano pozycje francuskie po drugiej stronie Wisły; wojska rosyjskie spaliły zaliczany do Zaspy dwór w Letnicy. W wyniku I rozbioru Polski (1772) razem z oliwskimi dobrami cystersów znalazła się w granicach Królestwa Prus, było tam wówczas (Saspa) 20 gospodarzy oraz 4 najmitów, gospodarujących na 34 włókach czynszowych; ogółem wieś liczyła 128 mieszkańców (65 mężczyzn i 63 kobiety, w tym 34 dzieci do lat 12). We wsi były 122 konie, 129 sztuk bydła i 96 świń. Po 1772 roku z Zaspy i Letnicy utworzono gminę Zaspa. W 1781 roku liczyła 10 gospodarzy i 92 mieszkańców, w tym 38 katolików należących do parafii kościoła św. Jakuba w Oliwie i 54 ewangelików przynależnych do kościoła Bożego Ciała. W 1807–1813 wchodziła w skład I Wolnego Miasta Gdańska (WMG), po 1820 roku do pruskiego powiatu gdańskiego. Wiosną 1829 roku, w wyniku powodzi Wisła przelała się przez jezioro Zaspa, żłobiąc nowe, efemeryczne ujście do morza pomiędzy Nowym Portem a Brzeźnem. W tym samym roku armia pruska zakupiła część pól ówczesnej wsi Strzyża, graniczących z gruntami Zaspy po wschodniej stronie Szosy Oliwskiej (obecna al. Grunwaldzka), na których urządzono poligon wojskowy zwany Großer Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń), w odróżnieniu od dzierżawionego od 1818 roku od gminy Zigankenberg (Suchanino) Małego Placu Ćwiczeń na łąkach w rejonie obecnej Opery Bałtyckiej i boisk sportowych Politechniki Gdańskiej (zob. wojskowe place ćwiczeń). W roku 1865 wycięto las sosnowy w pasie toru kolejowego w związku z budową linii kolejowej Gdańsk–Koszalin, uruchomionej w 1870; pozostało jedynie kilka samotnych sosen. Linia kolejowa stała się zachodnią granicą poligonu. W 1867 roku uruchomiono linię kolejową z Gdańska do Nowego Portu, omijającą jezioro Zaspa; w 1913–1917 wybudowano przy niej rozrządową stację towarową do obsługi portu oraz lokomotywownię i przystanek kolejowy Gdańsk-Zaspa, od 1 I 1975 Gdańsk-Zaspa Towarowa. W 1871 wieś liczyła 383 mieszkańców, w 1885 – 539 (379 katolików i 160 ewangelików), w 1895 – 772; większość ludności zamieszkiwała na obszarze obecnej Letnicy. Od 1887 roku gmina Zaspa należała do nowo powołanego powiatu Gdańsk Wyżyny (Danziger Hőhe) w rejencji gdańskiej. W 1913 część poligonu przeznaczono na lotnisko. W okresie 1911–1912 uruchomiono ujęcie wody pitnej wzdłuż drogi do dworów Zaspy, ze stacją pomp w pobliżu dworu Rozstaje, intensywny pobór wody spowodował szybkie osuszenie podmokłych łąk, pociętych gęstą siecią typowo żuławskich kanalików. W 1913 doprowadzono prąd elektryczny. 1 IV 1914 gminę Zaspa (z Letnicą) włączono do miasta Gdańska (niewielkie fragmenty gruntów Zaspy weszły w jego skład już w 1891 i 1903). W chwili przyłączenia Zaspa liczyła 3169 mieszkańców i zajmowała obszar 826,3 ha, z których zaledwie 18,3 ha stanowiły tereny zabudowane – głównie w obecnej Letnicy, gdzie koncentrowała się większość ludności. Teren wsi rozciągał się od Wisły i Letnicy poprzez właściwą Zaspę (rejon obecnych ulic Uczniowskiej i Gdańskiej) po Czerwony Dwór na obecnym Przymorzu. Po utworzeniu II WMG lotnisko przekazano na potrzeby cywilne. Ponieważ dużą część ludności Zaspy stanowili przybysze z Kaszub i Kociewia szukający zatrudnienia w porcie oraz pobliskich stoczniach i fabrykach, jedną z nielicznych szkół elementarnych z językiem polskim Senat WMG ulokował na Zaspie, w istniejącym i obecnie budynku przy ul. Gdańskiej 32 ( szkoły senackie). Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945 zniszczone zostały położone na obrzeżach lotniska dwory Zaspy, z wyjątkiem dworu Rozstaje.

W związku z planowanym zamknięciem lotniska (30 III 1974) już 1 X 1973 Powszechna Spółdzielnia Mieszkaniowa „Przymorze” wystąpiła z propozycją budowy w tym miejscu osiedla dla 50 tysięcy mieszkańców pod roboczą nazwą Lotnisko. Do realizacji przyjęto projekt, który zwyciężył w ogólnopolskim konkursie ogłoszonym przez Stowarzyszenie Architektów Polskich. Powstał on w pracowni gdańskiego Miastoprojektu pod kierunkiem Romana Hordyńskiego i przy współpracy Rudolfa Buchalika, Stefana Grochowskiego, Teresy Opic, Anieli Wilk, Edmunda Sergota (zabudowa mieszkaniowa) oraz Ryszarda Musiała (instalacje). W 1972 roku w wyniku konkursu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i „Głosu Wybrzeża" (przewodniczącym jury był Andrzej Januszajtis) planowane osiedle otrzymało nazwę Zaspa (jako pierwszy zgłosił ją Jerzy Stankiewicz), wytypowaną spośród takich propozycji jak Kopernikowo, Sucharzew, Batorowo, Zaspień czy Dwory. 1 I 1973 roku powstała Lokatorsko-Własnościowa Spółdzielnia Mieszkaniowa Zaspa (pierwotnie jej siedziba mieściła się na Przymorzu, przy ul. Obrońców Wybrzeża 6A), która przystąpiła do budowy bloków mieszkalnych. Pierwsi mieszkańcy wprowadzili się 16 VII 1974 roku do bloku przy ul. Pilotów 20. Znajdujący się w pobliżu przystanek kolejowy Gdańsk-Lotnisko 1 I 1975 otrzymał nazwę Gdańsk-Zaspa, dotychczasowy przystanek Gdańsk-Zaspa (na zamkniętej w roku 2005 linii do Nowego Portu) przemianowano na Gdańsk-Zaspa Towarowa. 30 XII 1977 uruchomiono linię tramwajową wzdłuż al. Rzeczypospolitej z Jelitkowa poprzez Przymorze i Zaspę do dolnego Wrzeszcza. W latach 1980–1988 mieszkańcem Zaspy (ul. Pilotów 17D) był Lech Wałęsa. 12 VI 1987 na terenie obecnego Parku Jana Pawła II mszę św. celebrował papież Jan Paweł II. Według różnych szacunków wzięło w niej udział od 600 tysięcy do miliona wiernych, zgromadzonych także na byłym pasie startowym lotniska, który od 1989 roku nosi nazwę al. Jana Pawła II. Do historii przeszedł ołtarz papieski w kształcie kogi (projekt Marian Kołodziej, Lech Zaleski); w 2008 roku w miejscu, gdzie stał ołtarz, urządzono tzw. Zielony Pomnik z tablicą pamiątkową. Wizytę papieża na Zaspie upamiętnia też granitowy pomnik (projekt Mariusz Kulpa) wzniesiony w 1999 na pl. Trzeciego Tysiąclecia przy kościele Opatrzności Bożej. W 1990 roku imię Jana Pawła II nadano pobliskiej szkole podstawowej przy ul. Meissnera, a następnie utworzonemu w tym miejscu zespołowi szkół.

15 XII 1990 z LWSM Zaspa wyodrębniono spółdzielnie: Młyniec, Rozstaje i Domki na Rozstajach, administrujące już istniejącymi budynkami, zamieszkanymi przez 31 tysięcy mieszkańców – oraz spółdzielnię Zaspa, która w latach 90. XX wieku wybudowała kompleks nowych bloków mieszkalnych przy al. Jana Pawła II, w pobliżu Szpitala św. Wojciecha. Po roku 2000 miejsce lokalizacji nowych niewielkich osiedli i budynków mieszkalnych, tzw. deweloperskich, wewnątrz i na obrzeżach Zaspy. Od 1992 podzielona jest na 2 jednostki pomocnicze Gdańska: Zaspa-Młyniec i Zaspa-Rozstaje, ich granicą jest al. Rzeczypospolitej, stanowiąca wraz z prostopadłą doń al. Jana Pawła II główną oś komunikacyjną.

Ważniejsze obiekty: kościoły św. Kazimierza (Młyniec) i Opatrzności Bożej (Rozstaje); Szpital Specjalistyczny św. Wojciecha Adalberta (Rozstaje) z lądowiskiem dla helikopterów; Centrum Szkolenia Polskiego Związku Tenisa Stołowego przy ul. Meissnera 3, otwarte 2002, od 2005 im. Andrzeja Grubby; pięć szkół podstawowych (trzy publiczne, dwie prywatne), trzy gimnazja, dwa licea ogólnokształcące: XIV Liceum Ogólnokształcące (LO) i XV LO; klub „Plama” (ul. Pilotów 11), zarazem siedziba Teatru w Blokowisku, założony w roku 1991 i nieprzerwanie kierowany przez Elwirę Twardowską, cmentarz, park im. Jana Pawła II, park Milenium Gdańska. ZdK

Zaspa-Młyniec. Ulice

Ulica	Początek obowiązywania nazwy	Uwagi
Jerzego Bajana	od 3 IV 1978	upamiętnia pułkownika i pilota Wojska Polskiego (1901–1967)
Braci Lewoniewskich	od 22 V 1989	od 1945 Pilotów, upamiętnia Józefa – pilota, kapitana Wojska Polskiego i inżyniera (1899–1933) oraz Zygmunta – pilota arktycznego w służbie rosyjskiej (1902–1937)
Dywizjonu 303	od 3 IV 1978	upamiętnia polski dywizjon lotniczy walczący w Anglii podczas II wojny światowej
Franciszka Hynka	od 22 V 1989	upamiętnia pilota balonowego i podpułkownika Wojska Polskiego, dwukrotnego zdobywcę Pucharu Gordona Bennetta (1897–1958)
al. Jana Pawła II	od 25 IX 1990	od nr 2 do nr 6, parzyste, od 27 IX 1974 al. XXX-lecia PRL
Jana Nagórskiego	od 3 IV 1978	upamiętnia inżyniera, pierwszego na świecie lotnika polarnego (1888–1976)
Pilotów	od 27 IX 1974
al. Rzeczypospolitej	od 25 IX 1990	strona zachodnia, od 26 III 1975 al. marsz. Konstantego Rokossowskiego
Stanisława Skarżyńskiego	od 3 IV 1978	upamiętnia pilota, pułkownika Wojska Polskiego i kawalera Orderu Virtuti Militari, pierwszego Polaka, który przeleciał Ocean Atlantycki (1899–1942)
Startowa	od 27 IX 1974
BŚ

Zaspa-Rozstaje. Ulice

Ulica	Początek obowiązywania nazwy	Uwagi
Budziszów	od 14 VII 1978	nie wiadomo, kogo upamiętnia
Zbigniewa Burzyńskiego	od 3 IV 1978	upamiętnia kapitana Wojska Polskiego, lotnika i konstruktora balonów (1902–1971)
Konstantego Ciołkowskiego	od 17 VI 1977	upamiętnia rosyjskiego uczonego polskiego pochodzenia, twórcę modelu rakiety kosmicznej (1857–1935)
Czarny Dwór	od 18 IV 1973	ulica niezamieszkana
Stefana Drzewieckiego	od 3 IV 1978	upamiętnia inżyniera, wynalazcę, pioniera polskiego lotnictwa i okrętów podwodnych (1844–1938)
Adolfa Dygasińskiego	od 19 IV 1977	upamiętnia publicystę i pisarza, autora Zająca i Godów życia (1832–1902)
al. Jana Pawła II	od 25 IX 1990	od nr 3 do nr 29, nieparzyste, od nr 20 do nr 50, parzyste, od 27 IX 1974 al. XXX-lecia PRL
Kazimierza Jeżewskiego	od 19 IV 1977	upamiętnia pedagoga i działacza oświatowego zaangażowanego w opiekę nad dziećmi (1877–1948)
Kombatantów	od 3 IV 1978
Janusza Korczaka	od 19 IV 1977	upamiętnia lekarza, pedagoga i pisarza, kierownika warszawskiego Domu Sierot dla dzieci żydowskich (1879–1942)
Leszczyńskich	od 10 X 1973	upamiętnia działaczy Polonii Gdańskiej, Antoniego i Stanisława Leszczyńskich
Majewskich	od 19 IV 1977	upamiętnia rodzinę działaczy Polonii Gdańskiej – Jana Majewskiego (1870–1945 w KL Sachsenhausen) oraz jego dzieci: księdza Jerzego (1904–1942), Bernarda (1908–1939, Tabela: Obrońcy Poczty Polskiej), Alfonsa (1911–1939), Kazimierza (1914–1985, więźnia obozu w Stutthofie), Franciszka (1916–1942 w KL Auschwitz), Jadwigę, Elżbietę i Katarzynę
Janusza Meissnera	od 3 IV 1978	upamiętnia pilota, kapitana Wojska Polskiego i pisarza, autora książek Szkoła Orląt, Żądło Genowefy, L jak Lucy (1901–1978)
Augustyna Necla	od 19 IV 1977	upamiętnia kaszubskiego pisarza, autora powieści historycznych (1902–1976)
Park im. Jana Pawła II	od 16 IV 1988
Park Millenium Gdańska	od 21 V 1998
pl. Trzeciego Tysiąclecia	od 28 I 1999
Polonii Gdańskiej	od 14 VII 1978
Powstańców Wielkopolskich	od 5 XII 1978
al. Rzeczypospolitej	od 25 IX 1990	część wschodnia, niezamieszkana, od 26 III 1975 al. marsz. Konstantego Rokossowskiego
Henryka Wieczorkiewicza	od 16 II 1993	od 14 VII 1978 Adama Gruszeckiego
Żwirki i Wigury	od 17 VI 1977	upamiętnia polskich lotników: Franciszka Żwirkę (1895–1932) i Stanisława Wigurę (1903–1932), zwycięzców zawodów lotniczych „Challenge” w 1932 roku
BŚ