JARMARK ŚW. DOMINIKA
| < Poprzednie | Następne > |
św. Dominika
JARMARK ŚW. DOMINIKA, doroczny targ organizowany w oktawie św. Dominika (5 VIII), pojawił się w miastach europejskich (także polskich) już w latach 30. XIII wieku. Do rozwoju jarmarków przyczynił się papież Aleksander IV, w latach 1258–1260 zezwalający poszczególnym prowincjom zakonu dominikanów na udzielanie studniowego odpustu przybywającym w dniu św. Dominika do ich kościołów. Pierwsze wzmianki o tym jarmarku w Gdańsku pochodzą dopiero z 2. połowy XIV wieku; w 1358 wspomniano o sądzie ziemskim w „dniach Dominika”, w 1363, kiedy odbywał się na Targu Rybnym, doszło do rozruchów społecznych ( tumult 1363). Informacje o Jarmarku Dominikańskim z końca XIV i z XV wieku są przypadkowe. Wyjątkowo wiadomo, że 2 VIII 1399 kapłan konwentu krzyżackiego w Malborku udawał się nań z pieniędzmi od komtura domowego na zakup pergaminu do przepisywania ksiąg. W 1471 przebieg jarmarku zakłóciła klątwa rzucona na Gdańsk przez biskupa włocławskiego Jakuba z Sienna w trakcie zatargu o dziesięciny płacone niegdyś komturowi gdańskiemu z wsi po 1457 stanowiących własność miasta. Z bezskutecznej interwencji podjętej przez gdańskich brygidian z 2 sierpnia wiadomo, że przy okazji jarmarku odpustów udzielali nie tylko dominikanie, ale również inne obecne w Gdańsku zakony. W XIV wieku jarmark odbywał się w granicach obwarowań Głównego Miasta (zapewne na Długim Targu), w 1472 przeniesiono go poza te fortyfikacje, głównie na obszar obecnego Targu Węglowego, nazywanego od tej pory Dominiksplan (Plac Dominikański), ale i na obecny Targ Sienny (jak informuje Jacob Lubbe w 1472 wyznaczono tu m.in. miejsca sprzedaży kramarzom, z zakazem stawiania przez nich stoisk na Długim Targu).
W okresie nowożytnym był jednym z największych tego typu zjazdów handlowych w północnej Rzeczypospolitej, jeżeli nie w całym kraju. Szczególny rozkwit, zgodnie z kierunkiem rozwoju miasta, przeżywał w XVII i 1. połowie XVIII wieku. Określany był jako jarmark „duży”, w odróżnieniu od jarmarku, który odbywał się w okolicach dnia św. Marcina (11 XI). Rada Miejska Gdańska wielokrotnie regulowała związane z nim sprawy – na przykład w 1690 wydano zarządzenie, wedle którego w czasie jarmarku wolno było handlować towarami przywiezionymi do miasta nie wcześniej niż dwa tygodnie przed pierwszym dniem zjazdu. Ta sama Rada w 1691 wydała zarządzenie, by osoby chore i kalekie trudniące się żebractwem na czas trwania jarmarku były przez wójtów żebraczych przeganiane z miasta, zaś zdrowych i agresywnych żebrzących należało zamykać w Domu Poprawy na Zamczysku. W ordynacji kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1612 określono dokładnie, jak mają bić dzwony tego kościoła na otwarcie i zamknięcie jarmarku. Jarmark Dominikański był wyjątkowy także dla przedstawicieli ludności żydowskiej, która do XIX wieku nie miała na co dzień wolnego wstępu do miasta, lecz tylko ograniczony czasowo. Podczas jarmarku te ograniczenia były zawieszane; od 1712 Żydzi powoływali na ten okres własny sąd mający rozstrzygać wszelkie konflikty ( Żydzi). Po uzyskaniu przez Żydów w 1814 praw obywatelskich podczas jarmarków w latach 1819–1821 dochodziło do antyżydowskich tumultów.
Na rangę Jarmarku Dominikańskiego wskazuje również to, że choć zwyczajowo jarmarki nie odbywały się w okresie panujących w mieście zaraz (na przykład w 1639), to niekiedy i one nie były przeszkodą. Podczas dżumy w latach 1709–1710 Toruń, Elbląg, Malbork i Tczew zakazały swoim obywatelom wyjazdu na jarmark do Gdańska (łamiącym zakaz grożono niewpuszczeniem z powrotem do miasta). Jarmark Dominikański odbył się, ale przy zmienionej scenerii: dzwony, kuranty i trębacze – zamiast zwyczajowych wesołych melodii – wygrywali Odwróć od nas Panie Twój gniew, Niech będzie Bóg nam miłosierny. W pierwszym tygodniu trwania jarmarku (3–10 VIII 1709) zmarło w Gdańsku 897 osób.
Z okazji Jarmarku Dominikańskiego wyprawiano uczty nawet w klasztorach (na przykład 13 VIII 1646 przeor klasztoru cystersów w Oliwie wydał dla całego konwentu bankiet w karczmie Hochwasser, czyli w Stawowiu, obecnie Sopot, tuż przy granicy z Oliwą). Na czas trwania Jarmarku Dominikańskiego Gimnazjum Akademickie ogłaszało dla uczniów trzytygodniową przerwę. Związane z nim były początki loterii w Gdańsku.
Od 2. połowy XV wieku (od około 1473) miejscem, gdzie się odbywał, były okolice obecnego Targu Siennego, od XVII wieku głównie Targu Węglowego (zwanego też pl. Dominikańskim) w jego zachodniej części (na północ od Bramy Wyżynnej), ale także ul. Szeroka, Targ Drzewny, Targ Rakowy i Długie Ogrody. Po I rozbiorze Polski i powołaniu przez władze pruskie Zjednoczonego Miasta Chełm (1773) otworzono w nim (na Starych Szkotach) konkurencyjny Jarmark Dominikański. Rada Miejska Gdańska rozporządzeniem z 31 VII 1775 zakazała udziału w nim swoim kupcom. Od 1794 rozpoczął funkcjonowanie na podstawie ustaleń władz pruskich z 11 lipca, według których miał się odbywać od 5 sierpnia do 3 września. Jarmarkowi towarzyszyły liczne przedstawienia teatralne, np. w 1811 zespół Wojciecha Bogusławskiego z Teatru Narodowego w Warszawie dał aż 21 przedstawień. Jarmark oferował też szereg nowości, m.in. w 1843 w długich straganach na Targu Węglowym wiedeńska kawiarnia reklamowała "najpiękniejszą" (schönster) w Europie kawę-mokka. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska miejscem jarmarku była ul. Długie Ogrody, a od 4 VII 1927 także ul. Siennicka, w latach 30. XX wieku obecny Plac Zebrań Ludowych.
Po II wojnie światowej do tradycji jarmarku powrócono dopiero w 1972, zwąc go Jarmarkiem Dominikańskim (pierwszy w tej formule od 5 do 13 VIII 1972 przy ul. Szerokiej, św. Ducha, Mariackiej i Grobli I, ze sceną artystyczną na ul. Szerokiej, przy Żurawiu), z inicjatywy i pod patronatem Towarzystwa Przyjaciół Gdańska i „Wieczoru Wybrzeża”. Odbywał się z reguły na Głównym Mieście. 8 V 1991 powrócono do nazwy Jarmark św. Dominika, obecnie trwa zazwyczaj od ostatnich dni lipca (od 25 lub 30) do 13–19 sierpnia. Towarzyszyły mu zawsze przedstawienia muzyczne i teatralne, początkowo maskarady, tańce, turnieje, popisy szermiercze, sztuki zręcznościowe, występy akrobatów, następnie występy zawodowych trup aktorskich ( teatr do końca XVIII wieku; Jan Guliński). Obecnie jest gdańską atrakcją turystyczną w sezonie letnim, towarzyszą mu liczne imprezy, m.in. od 1994 Międzynarodowy Bieg św. Dominika (start i meta przy fontannie Neptuna na Długim Targu, trasę stanowi pętla: Długi Targ – Mieszczańska – Ogarna – Garbary – Długa), organizowany przez Klub Lekkoatletyczny Lechia Gdańsk.
