KOLEJ

Wersja z 12:07, 18 maj 2021

Dworzec Brama Nizinna, Conrad Anton Mann, 1852

Brama Kolejowa z 1852 w barku Bastionu Żubr, stan z 1921, widok na Opływ Motławy i ul. Mostową (po prawej stronie dochodzącą do Bramy Nizinnej)

Pozostałości po Bramie Kolejowej, w tle Brama Nizinna, 2011

Dworzec kolei wąskotorowej na ul. Elbląskiej, 1912

Dworzec kolejowy w Gdańsku przed rokiem 1945

KOLEJ. 1. Pierwsza linia kolejowa w Prusach, Berlin–Poczdam, powstała w 1838 roku. W latach 1842–1843 podjęto plany budowy państwowej Preußische Ostbahn (Pruskiej Kolei Wschodniej) z Berlina do Królewca (trasą Berlin–Krzyż–Bydgoszcz–Tczew– Malbork–Elbląg–Królewiec). Zgodnie z sugestią sztabu generalnego wojsk pruskich po zbudowaniu odcinka Berlin–Krzyż (Pomorze Zachodnie), w 1849 rozpoczęto prace nad budową jednotorowej linii kolejowej Krzyż–Bydgoszcz, w 1850 trasy Bydgoszcz–Tczew, z odgałęzieniem Tczew–Gdańsk (31,87 km). Pierwszy próbny pociąg (lokomotywa i trzy wagony) dotarł z Tczewa do Gdańska 19 VII 1852. Oficjalnego otwarcia odcinka Bydgoszcz–Tczew–Gdańsk dokonano 6 VIII 1852 w obecności króla Prus Fryderyka Wilhelma IV, który był pasażerem pierwszego pociągu na tej linii. Jednotorowa trasa kolejowa Tczew–Gdańsk miała charakter linii lokalnej, w Tczewie pasażerowie udający się w kierunku Berlina czy Królewca zmuszeni byli przesiadać się do pociągów dalekobieżnych. Z powodu sprzeciwu władz wojskowych na lokalizację stacji w centrum Gdańska, ukształtowanie terenu i istniejące cieki wodne, linię kolejową doprowadzono do zbudowanego w części południowej miasta dworca Gdańsk-Brama Nizinna. Wymagało to przebicia miejskich fortyfikacji przy bastionie Żubr, przy wjeździe powstała specjalna brama kolejowa ( bramy). Od 12 X 1857, po otwarciu nowo zbudowanego mostu na Wiśle w Tczewie, Gdańsk uzyskał połączenie z Malborkiem i Królewcem, z przesiadką w Tczewie.

Dalszy rozwój portu gdańskiego uzależniony był od połączenia go z ogólnoniemiecką siecią kolejową. Ze względu na ukształtowanie terenu i fortyfikacje miejskie było to trudne zadanie. Na podstawie przygotowanej dokumentacji 10 VII 1865 rozpoczęto (z udziałem saperów) budowę nowej jednotorowej linii kolejowej od dworca Brama Nizinna, poprzez Bramę Oruńską, Zaroślak do Nowego Portu. Od Zaroślaka do Neugarten (ul. Nowe Ogrody) tor biegł w wykopie. W rejonie Neugarten saperzy zbudowali syfon, którym doprowadzili wody Potoku Siedleckiego do miejskiej fosy. Powstał też most nad Kanałem Raduni oraz tunele pod Schwarzes Meer (ul. Stawki, Czarne Morze) i Neugarten. Dalej do Nowego Portu (7,2 km) szlak biegł brzegiem fosy miejskiej do Bramy Oliwskiej, mostem nad fosą, przez Nowe Szkoty, Brzeźno do portu, gdzie powstał dworzec Gdańsk-Nowy Port. 1 X 1867 oddano nową kolejową trasę do użytku oraz przystanek zwany dworcem Gdańsk-Brama Wyżynna przy ul. zwanej po roku 1870 Promenade (obecnie ul. 3 Maja), z którą łączyły go schody w miejscu obecnego dworca PKS. 1 VII 1870 sąsiadujący z tym dworcem teren stał się stacją końcową nowej linii podmiejskiej, łączącej Gdańsk z Sopotem, wybudowanej przez prywatną spółkę Berlin-Stettiner Eisenbahn-Gesellschaft (BSte) – Berlińsko-Szczecińskie Towarzystwo Kolejowe. 1 IX 1870 firma ta uruchomiła całą linię łączącą Gdańsk z Berlinem, z przesiadką w Stargardzie Szczecińskim. Była to przez wiele lat jedyna bezpośrednia dalekobieżna linia kolejowa w Gdańsku. Jej dworzec towarowy (Güterbahnhof) powstał poza obwarowaniami miejskimi, na terenie obecnego przystanku Gdańsk-Stocznia. Ważnym wydarzeniem było oddanie do użytku 15 VIII 1873 linii kolejowej Tczew–Chojnice–Piła–Krzyż na kierunku berlińskim oraz 1 IX 1877 zbudowanej przez gdańską spółkę linii kolejowej Malbork–Mława (Marienburg – Mlawaer Eisenbahn). Łączyła ona Gdańsk z Warszawą poprzez przesiadki w Tczewie, Malborku i Mławie. Trasa ta, obok ruchu pasażerskiego, obsługiwała ważne dla gdańskiej gospodarki połączenia towarowe z naturalnym zapleczem surowcowym portu gdańskiego w zaborze rosyjskim i austriackim.

W 1877 roku BSte została upaństwowiona, w 1880 przeszła pod zarząd Niemieckiej Kolei Wschodniej (Ostbahn). Obie dotychczasowe linie obsługiwał dworzec zwany Bramą Wyżynną. W 1888 rozpoczęto budowę drugiego toru kolejowego z Gdańska do Tczewa oraz do Sopotu, ze względu na wzmożony ruch pasażerski na tych trasach. Nowa druga linia sopocka oddana została do użytku 4 VI 1889. Drugi tor na trasie Tczew–Bydgoszcz powstał dopiero w latach 1909–1911. W związku z rozbiórką w 1892–1894 nowożytnych obwarowań miejskich w ciągu obecnych ul. Podwale Grodzkie – ul. Wałowa, urbaniści zaplanowali w tym rejonie budowę nowego dworca Gdańsk Główny, przy powstałej Stadtgraben (ul. Podwale Grodzkie). Żeby dotychczasowa infrastruktura kolejowa nie blokowała jego budowy, po trwających od listopada 1893 przygotowaniach i zbudowaniu pawilonu obsługi podróżnych, otwarto 1 X 1896 tymczasowy Dworzec Centralny (Zentralbahnhof). Tu też kończyły bieg pociągi z Sopotu, Nowego Portu, Słupska, a także z Tczewa, bowiem z tymże dniem zostały zamknięte dla ruchu pasażerskiego dworce Brama Wyżynna, którego budynek został rozebrany, oraz Brama Nizinna, pełniący od tego czasu po rok 1995 funkcję dworca towarowego.

Nowy dworzec kolejowy Gdańsk Główny otwarto 30 X 1900, pierwsze pociągi wyruszyły z niego do Tczewa rano 1 XI 1900 roku. Bezpośrednie pociągi kursowały następnie z Gdańska do Bydgoszczy, Pucka przez Redę, Szymankowo przez Tczew, Kartuzy przez Pruszcz Gdański. 1 XII 1915 uruchomiono też bezpośrednie połączenie z będącą pod niemiecką okupacją Warszawą przez Malbork i Mławę. Rozebrany został tymczasowy Dworzec Centralny, w miejsce którego powstały perony dla ruchu dalekobieżnego, osobne perony obsługiwały ruch podmiejski do Sopotu i Nowego Portu. W 1902 roku powstał budynek dworca podmiejskiego z kasami i kioskami. Ważnym wydarzeniem było podniesienie w okresie 1909–1915 nasypu kolejowego między obecnym przystankiem Gdańsk-Politechnika a stacją Gdańsk-Wrzeszcz o około 3 m, poprzez budowę specjalnego murowanego wiaduktu, mostów nad ulicami oraz nowego budynku dworca we Wrzeszczu. Zlikwidowano istniejące dotychczas przejazdy przez tory chronione szlabanami. 1 V 1914 oddano do użytku nową linię kolejową z Wrzeszcza przez Brętowo, Kokoszki, Żukowo do Starej Piły (19,5 km). Zgodnie z art. 104 traktatu wersalskiego od 1 XI 1921 pasażerskie i towarowe linie kolejowe na terenie II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) przeszły pod zarząd Polskich Kolei Państwowych (PKP); wyłączone z tego były linie towarowe w porcie gdańskim oraz linie kolejek wąskotorowych. Zarząd nad koleją w II WMG sprawowała Gdańska Dyrekcja Pomorska PKP ( Dyrekcja Kolei) z siedzibą do roku 1933 w Gdańsku, następnie do 1939 w Toruniu. Wśród pracowników dominowali Polacy z Gdańska i Pomorza. Po roku 1925 linie niektórych pociągów podmiejskich przedłużono z Sopotu do Gdyni, a polskie pociągi dalekobieżne z Gdyni do Warszawy jadące przez Gdańsk, od Tczewa kursowały przez Bydgoszcz, Toruń, Kutno lub trasą Laskowice, Grudziądz, Brodnica, Działdowo. Niektóre, podobnie jak pociągi z Łodzi czy Poznania, przejeżdżały przez stację Gdańsk Główny bez zatrzymywania, nie podlegały wówczas kontroli paszportowej-celnej na granicach II WMG. 1 IX 1939 linie kolejowe na terenie Gdańska przeszły pod zarząd niemieckiej kolei państwowej (Reichsbahn) z regionalną dyrekcją w Gdańsku. Od 1 IV 1895 (z przerwą w 1933–1939) w Gdańsku mieściła się siedziba terytorialnego organu zarządzania koleją. MZM MrGl

2. W gdańskim węźle kolejowym istotną funkcję spełniała rozbudowa sieci połączeń kolejowych w obrębie miasta i portu. Po otwarciu linii do Nowego Portu uruchomiono m.in. kolejne linie pasażerskie, pasażersko-towarowe, towarowe i bocznice, a także przystanki kolejowe na podmiejskich trasach do Tczewa, Sopotu i Nowego Portu (po II wojnie światowej Szybka Kolej Miejska).

3. Jeszcze w czasie trwania II wojny światowej uruchomiono w Gdańsku komunikację kolejową (pierwszy pociąg towarowy do Tczewa odjechał ze stacji PKP Gdańsk Główny 15 IV 1945), do dyspozycji było wówczas tylko pięć sprawnych lokomotyw przejętych w parowozowni Gdańsk-Zaspa Towarowa. Pierwszy pociąg z węglem na eksport ze Śląska przybył do portu gdańskiego 10 VII 1945. Od 1951 roku rozwijano budowę wydzielonej, zelektryfikowanej linii Szybkiej Kolei Miejskiej (SKM). 2 I 1951 uruchomiono jednotorową linię z Gdańska do Nowego Portu, a 2 I 1952 najpierw jednotorową, następnie (od 10 VIII 1952) dwutorową linię na trasie Gdańsk–Sopot. 12 I 1956 trasę przedłużono do Gdyni-Chyloni, a 20 XII 1957 – do Wejherowa. Na trasie Gdynia–Gdańsk–Warszawa uruchomiono kursujący trzy razy w tygodniu wagon motorowy, osiągający prędkość 90 km/h, zwany Lux-Torpedą (podróż trwała 5 godzin), od 28 V 1961 Gdańsk uzyskał codzienne połączenie motorowymi pociągami ekspresowymi z Warszawą i Poznaniem, Łodzią, następnie ze Szczecinem. Ważnym wydarzeniem było zelektryfikowanie do 13 IX 1969 gdańskiego węzła kolejowego na linii Śląsk–porty, a 19 XII 1985 linii przez Malbork do Warszawy. 20 XII 1976 podmiejska SKM przeszła na zasilanie trakcji prądem o napięciu 3000 V.W śladzie dawnej linii z Wrzeszcza do Starej Piły 1 IX 2015 oddano do regularnej eksploatacji Pomorską Kolej Metropolitalną.

4. Gdański węzeł kolejowy od roku 1900 dysponował zapleczem bieżącej obsługi taboru: parowozowniami na Oruni, od 1917 na Zaspie Towarowej, od 1912 zapleczem naprawczym na Przeróbce ( Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego i Miejskiego), gdzie w latach 1920–1921 zmontowano 150 parowozów towarowych produkcji USA. W 1945–1946 w Stoczni nr 1 ( Stocznia Gdańska) złożono 20 parowozów przekazanych w ramach pomocy UNRRA, natomiast remontem parowozów zajmowała się Stocznia nr 2 (dawna Schichaua). MZM MrGl