DŁUGIE OGRODY

Wersja z 08:02, 25 paź 2019

Długie Ogrody (po prawej), numerem 16 zaznaczono kościół św. Barbary, po lewej Dolne Miasto, 1656

Brama Długich Ogrodów. Widok od strony miasta, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Pałac Mniszchów (nr 88), następnie siedziba wojskowego gubernatora, koniec XIX wieku

Długie Ogrody z kościołem św. Barbary i Dolne Miasto (po lewej), fragment planu Gabriela Bodenehra Starszego z 1720

Brama Długich Ogrodów, zwana dziś Żuławską, widok od strony wschodniej, koniec lat 30.
XX wieku

Długie Ogrody, około 1895

DŁUGIE OGRODY (1361 hortus, 1378 horti, 1443 Langgarten, 1552 długi ogród), początkowo łąki, nabyte około roku 1342 przez Główne Miasto od rycerza Piotra z Kacka, następnie dzielnica ogrodów przy szlaku na Żuławy i Mierzeję, obecnie ul. Długie Ogrody. Nazwa pochodzi od prostopadle do niej usytuowanych parcel: wąskich i długich (do 300 m). Granicę północną stanowiła Angielska Grobla (w 1422 agger anglicorum, miejsce zamieszkania kolonii angielskich w Gdańsku), południową (z Dolnym Miastem) Szkocka Grobla (w 1650 Schottischer Damm) – mniej więcej od początku ul. Szopy w kierunku ul. Sadowej (Schottischer Damm, Hintergasse). Groble spełniały funkcję wałów przeciwpowodziowych, zabezpieczających przed wylewami Wisły. W 1382 roku było tu dziesięć ogrodów, w 1415 – 145. Liczbę mieszkańców szacuje się na około 700. Na początku XVII wieku 297 istniejących parcel miało około 60 ha powierzchni (wraz z terenami na północ od Angielskiej Grobli). Przeprowadzony krąg fortyfikacji odciął 25 ha między niezachowaną, zewnętrzną Bramą Żuławską (Elbląską) a Bramą Długich Ogrodów; obszar ten nazwano Knipawą (obecne Rudno).

Kościół św. Barbary, lata 30.
XX wieku

Szkoła św. Barbary przy Długich Ogrodach, około 1870

W ciągu wieków Długie Ogrody stały się jedną z reprezentacyjnych arterii miasta, z powstałym w latach 1385–1387 szpitalem i kaplicą, następnie kościołem św. Barbary, położonymi wśród ogrodów zajazdami, domami i pałacami, z których kilka przetrwało do XX wieku. W pałacu rosyjskich rezydentów z XVIII wieku (między ul. Seredyńskiego i Długą Groblą, dawny numer 74, zniszczony w 1945) mieścił się przed II wojną światową konsulat ZSRR. W XIX wieku na Długich Ogrodach powstały szkoły i nowe budynki. Od 1926 roku funkcjonowały Polskie Szkoły Handlowe, zajmujące teren po dawnym kasynie, nabyty przez łódzkiego przedsiębiorcę Edwarda Heimana-Jareckiego i ofiarowany Gdańskiej Macierzy Szkolnej. W 1914 roku w dzielnicy było 289 budynków, a liczba mieszkańców zbliżała się do 10 tysięcy. Między Szafarnią a kościołem św. Barbary znajdowały się tory powroźników, wytwarzających liny okrętowe. Po drugiej stronie ulicy, nad późniejszą Nową Motławą, od roku 1379 zaczęli się osiedlać wyplatacze mat i rogóżek do osłony towarów na statkach. Pochodzi od nich nazwa obecnej ul. Szopy (Mattenbuden) i prowadzącego na Spichlerze Mostu na Szopy (Matników, Rogoźników; od roku 1945 w ruinie). Po południowej stronie tej ulicy stał tzw. Leśny Dwór (1422 Waldhof), związany z lasem porastającym wówczas część terenów późniejszego Dolnego Miasta i Spichlerzy. 1 VI 1807 roku ulicą defilowały przed cesarzem Napoleonem Bonaparte zwycięskie oddziały francuskiej Legii Północnej; cesarz wieczorem spotkał się w pałacyku Corneliusa Almondego (pod nr. 47) z elitą gdańskiego kupiectwa w sprawie spłaty nałożonej na miasto kontrybucji. Naprzeciw jego pałacyku, pod nr. 74, w kolejnym pałacyku w latach 1768–1941 znajdował się konsulat rosyjski. Najbardziej okazały dawny pałac Mniszchów z 1750 roku, znajdujący się pod nr. 88, był od roku 1795 do końca XIX wieku siedzibą wojskowego gubernatora; został rozebrany w 1905 (pozostały resztki muru i szczątek parku). Należący niegdyś do szpitala św. Barbary budynek pod nr. 80 od 1817 roku pełnił funkcję koszar 1. Szwadronu Huzarów, po 1883 roku stacjonowały inne oddziały. Rozebranie go w roku 1907 pozwoliło na wytyczenie nowej ulicy: Trojangasse (obecnie ul. Seredyńskiego). W latach 1819–1880 budynek pod nr. 33 był siedzibą Prowincjonalnego Zakładu Kształcenia Położnych. Na jego zapleczu, w stronę ul. Sadowej, od 1808 roku działał kompleks restauracyjny Josepha Karmanna, w 1861 przejęty przez Franza Josefa Selonkego, który założył w nim teatr rozrywkowy znany jako Selonke Theater, następnie Wilhelm Theater ( Teatr Wilhelma), pełniący po roku 1920 do pożaru w 1933 funkcję kinoteatru. Od 1928 roku pod dawnym nr. 105 (między ul. Szafarnia a ul. św. Barbary) mieściło się kino Kammer-Lichtspiele (od 1930 Capitol).

Na północ od Angielskiej Grobli, w zachodniej części należącej niegdyś do Krzyżaków Szafarni, browarnicy składowali drewno (w 1763 Brauer Holzraum). Po 1840 roku powstały tu dwa spichlerze wojskowego Urzędu Prowiantowego (obecnie wypalone). Na łące, na wschód od nich, składowano klepki (planki) na poszycie statków (w 1763 Neue Klapperwiese). 1 XI 1894 otwarto nowoczesną rzeźnię, czynną jeszcze przez wiele lat po II wojnie światowej (zachowana część budynków przy Angielskiej Grobli), z bocznicą kolejową (od 1893), w 1898 roku przedłużoną do elektrowni miejskiej na Ołowiance (czynnej jeszcze w 1975). W 1909 roku zasypano dzielący oba tereny średniowieczny rów – dawną granicę Szafarni – i wytyczono ul. Planki (Plankengasse), obecnie ul. Dziewanowskiego.

Zmianom ulegała sama ulica. W 1823 roku na jej środku wytyczono spacerową aleję z 108 zasadzonymi młodymi holenderskimi lipami. W następnych latach ulicę wybrukowano. W okresie 1870–1875 posesje podłączono do nowej miejskiej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej; sieć gazowa funkcjonowała już w roku 1854. Od 14 VII 1885 kursował nią od Bramy Długich Ogrodów tramwaj konny, kończący bieg na Targu Rakowym; była to odnoga linii z ul. Łąkowej. Tramwaj elektryczny ( tramwaje) w 1896 roku ominął tę trasę, kursując jedynie przez jej fragment od Weidengasse (ul. Łąkowa) do Mostu na Szopy. Dopiero po roku 1920, po likwidacji nowożytnych obwarowań miejskich, ulicą kursowały tramwaje na Przeróbkę, następnie na Stogi. Wzmożony ruch drogowy spowodował wiosną 1938 roku kompleksową przebudowę. Wycięto ponadstuletnie lipy, w miejsce alei spacerowej powstała dwutorowa linia tramwajowa, a dwukierunkowe ulice pokryto asfaltem. Linię uroczyście otwarto 25 VIII 1938 roku, co wiązało się z oddaniem do użytku 4 X 1937 nowego, zwodzonego stalowego mostu przy Stągwiach Mlecznych, którym puszczono ruch tramwajowy linii ze Stogów i ul. Łąkowej. Wcześniej korzystały one z Mostu na Szopy (po roku 1992 linia przełożona na tzw. Trasę WZ: ul. Ułańska–Sadowa).

W 1945 roku Długie Ogrody uległy prawie całkowitemu zniszczeniu (leżąc na trasie wycofywania się wojsk niemieckich w kierunku Sobieszewa). Ruiny rozebrano (także południową nawę kościoła św. Barbary), ulica otrzymała nazwę Elbląskiej. We wrześniu 1962 roku pod nr. 11 Gdańskie Przedsiębiorstwo Budowlane oddało do użytku najdłuższy wówczas w Gdańsku budynek mieszkalny (pięć pięter, 114 m w elewacji frontowej, kubatura 24 779 mᶟ, z czego na lokale usługowe i handlowe na parterze 5468 mᶟ, 248 izb mieszkalnych), zasiedlony głównie przez pracowników Gdańskiej Stoczni Remontowej. Po 1989 roku przywrócono dawną nazwę Długie Ogrody, wyłączono ulicę z ruchu kołowo-tramwajowego, tworząc miejsce na parkingi. W latach 1999–2000 na skrzyżowaniu z ul. Szopy wybudowano zespół budynków Artus Park (nr 6–14) z podziemnymi garażami. AJ MrGl