PRAETORIUS EPHRAIM, kaznodzieja kościoła św. Jakuba

Wersja z 11:29, 5 gru 2024

Ephraim Praetorius, około 1700, miedzioryt Andreasa Stecha na podstawie Antona Wetzla

Ephraim Praetorius, według Johanna Christopha Boeclina

Ephraim Praetorius, 1713, obraz nieznanego autora

Ephraim Praetorius, Christ-Gebührender Heiliger Bibel-Fleiss oder Deutlicher und wolgemeynter Unterricht..., tekst zachęcający do czytania Biblii, wydany przez Johanna Zachariasa Stollego, 1693

Strona tytułowa trzech utworów żałobnych (autorów toruńskich), napisanych po śmierci Barbary Praetorius, 1710

EPHRAIM PRAETORIUS (Prätorius) (11 III 1657 Gdańsk – 14 II 1723 Toruń), teolog, kaznodzieja (przełożony) kościoła św. Jakuba na Starym Mieście. Syn Georga, nauczyciela szkoły św. Jana i szkoły mariackiej oraz poślubionej przez niego w 1648 Elisabeth z domu Fischer. Starsi bracia Paul Gottfried i Georg Friedrich w czerwcu 1666 zapisani zostali do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Jego wpisu do księgi przyjęć uczniów tego Gimnazjum brak (pod zlatynizowanym nazwiskiem Praetorius, przybieranym przez osoby noszące głównie nazwiska „Schulze”, „Schultheiß”, ale także „Richter” lub inne), jednak w 1678 brał w Gimnazjum udział w Ćwiczeniach teologicznych z Soboru Jerozolimskiego (Exercitationis Theologicae De Concilio Hierosolymitan…) pod przewodnictwem rektora Samuela Schelwiga.

Od 1679 studiował teologię na uniwersytecie w Wittenberdze, od 1681 w Lipsku, od 1682 w Rostocku. Do Gdańska powrócił w 1683, od 13 września tego roku (po zdaniu egzaminu kandydackiego) duchowny, od 28 VIII 1685 pastor w Gnojewie (Gnojau) na Żuławach Malborskich. Od 13 III 1698 kaznodzieja gdańskiego Lazaretu przy Bramie Oliwskiej, w latach 1700 i 1703–1705 kaznodzieja w Domu Dobroczynności. Od 1702 kaznodzieja szpitala i kościoła św. Jakuba. O objęcie tego stanowiska, popierany przez Ławę Miejską konkurował z forsowanym przez Trzeciego Ordynku Ernstem Gottliebem Lüscherem z Holsztyna, spory o wybór trwały kilka miesięcy. W kościele św. Jakuba wprowadził publiczne ćwiczenia katechizmowe, wygłosił aż 425 kazań, udzielił ostatniego namaszczenia 10 skazańcom i wydał 21 364 komunikaty. 15 II 1703 przedstawił, wraz z pastorem kościoła św. Bartłomieja Michaelem Kempinem zleconą im przez Ministerium Duchowne w ramach prac nad jednolitym gdańskim kancjonałem, 10-punktową recenzję kompletnego pruskiego śpiewnika (eines vollständiges Preussischen Gesangbuches), wydrukowanego w 1701 przez Johanna Daniela Stollego i przedstawionego gdańskiej Radzie Miejskiej. 10 IX 1705 objął urząd seniora duchowieństwa luterańskiego w Toruniu oraz do śmierci został pastorem w tamtejszym kościele Najświętszej Maryi Panny. Odchodzącego z Gdańska żegnał specjalny tom wierszy i gratulacji (Pia vota...), z utworami bez mała wszystkich duchownych kolegów z Gdańska: Joachima Weickhanna, Samuela Schelwiga, Constantina Schütza, Johanna Straussa, Johanna Falcka, Michaela Kempina, Michaela Hanscha, Johanna Christopha Rosteuschera, Friedricha Christiana Büchera, Johanna Heinricha Nothwangera, Johannesa Laurentiusa jr., Jana Monety, Michaela Ulmitza, Samuela Schroedera. Żegnano go także indywidualnie drukowanymi wierszami (m.in. autorstwa Aegidiusa Glagaua, ucznia Gimnazjum Akademickiego).

Zwolennik ortodoksyjnego luteranizmu, przeciwnik pietyzmu i Kościoła katolickiego. Opublikował ponad trzydzieści prac, głównie z zakresu teologii i duszpasterstwa, które drukowano m.in. w Gdańsku i Lipsku. Rozgłos przyniosła mu bibliografia biblijna, z rozpraw teologicznych najbardziej znana jest „Bibliotheca homiletica” oder homiletische Bücher- Vorrath über die gantze Bibel (Danzig & Leipzig, 1691; uzupełniana i wznawiana jeszcze trzykrotnie do 1719). Część z jego prac poświęcona była historii nauki i piśmiennictwa Pomorza, np. bardzo ważne i dla badań nad Gdańskiem życiorysy i bibliografie pastorów i profesorów gdańskich, toruńskich i elbląskich, zamieszczone w dziełach: Danziger Lehrer-Gedächtnis… (1704) i Athenae Gedanenses sive commentarius historico-chronologicus succinctus originem et constitutionem Gymnasii Dantisci … itemque recensionem superiorum ejus antistitum ... nec non vitas et scripta rectorum ac professorum eiusdem continens. Accedit series I rectorum scholarum reliquarum publicarum Gedanensium, II rectorum Gymnasiorum tum Thoruniensis tum Elbingensis (Lipsiae 1713; Ateny Gdańskie, czyli zwięzły komentarz historyczno-chronologiczny, przedstawiający początek i ustrój wspaniałego Gimnazjum Gdańskiego, a także poglądy jego najwyższych przełożonych, czyli protoscholarchów, a także życiorysy i dzieła jego rektorów i profesorów. Jako dodatki występują listy: 1. rektorów pozostałych gdańskich szkół publicznych, 2. rektorów toruńskich, jak i elbląskich gimnazjów; polski przekład: Athaenae Gedanenses Ephraima Praetoriusa, wyd. Mariusz Brodnicki, tłum. Maria Otto, Roman Dzięgielewski, Gdańsk 2016). Zwłaszcza pierwsze z dzieł (Danziger Lehrer-Gedächtnis…, wydane także w 1760) obejmujące spisy pastorów, diakonów etc. (imię, nazwisko, funkcje) z Gdańska i okolicy od początku Reformacji, zachowało się w egzemplarzach, na które rekopiśmiennie nanoszono spisy z lat późniejszych, do końca XVIII wieku, co tylko dodało wartości dziełu.

W rękopisie pozostawił dwa tomy obszernego dzieła Das Evangelische Danzig, a także jego własna autobiografia Presbyterologia Thorunensis ex tenebris magno studio eruta ac ab imminente interitu z 1710. W pracach nad gdańskim kościołem korzystał także z materiału zebranego przez brata Paula Gottfrieda oraz informacji dostarczanych przez gdańskich duchownych, dziękował za nie zwłaszcza Valentinusowi Schlieffowi, a także Gabrielowi Groddeckowi i Gottliebowi Schelwigowi. Był autorem wierszy żałobnych, m.in. w 1701 z powodu zgonu Friedricha Büthnera. Posiadał księgozbiór liczący około 500 woluminów, który został wystawiony na pośmiertnej aukcji.

Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy w 1685 w Gnojewie z Barbarą Czierenberg (21 IV 1644 Gdańsk – 29 X 1710 Toruń), wdową po swoim poprzedniku, pastorze Barschkym. Po raz drugi żonaty był od 14 VII 1711 z Elisabeth Lenzki, córką toruńskiego ławnika, z którą miał m.in. syna Nataniela, późniejszego burmistrza Torunia. PP

Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 208.
Bergau Martin, Die Gesamte Priesterschaft der ungeänderten Augspurgischen Confeßion, welche vom Anfang der Evangelischen Reformation bis Anno 1753. im Grossen und Kleinen Marienburgischen Werder ..., Danzig 1753, s. 16.
Bertling August, Praetorius Ephraim, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 26, Leipzig 1888, s. 515–516.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 67, 73, 202, 253.
Salmonowicz Stanisław, Praetorius Ephraim, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, Gdańsk 1997, s. 482-483.