BRZEŹNO

Wersja z 15:57, 8 gru 2022

Dzielnica Brzeźno na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Brzeźno według statutu dzielnicy z 2014

Brzeźno około 1845

Dom Zdrojowy w Brzeźnie, około 1900

Hala Brzegowa w Brzeźnie, 1900

Hala Brzegowa, około 1905

Molo i drewniane łazienki kąpielowe, około 1905, widok z Hali Brzegowej

Hala Brzegowa i plaża

Plaża w Brzeźnie

Plaża w Brzeźnie

BRZEŹNO (1480 Bresin, 1570 Brieszno, 1613 Bresen, Brösen), dzielnica Gdańska ( administracyjny podział). Według statutu dzielnicy z 24 IV 2014 jej granice „stanowi Zatoka Gdańska, od Wolnego Obszaru Celnego, wzdłuż ulic: Zdrojowej, Brzeźnieńskiej, Jantarowej (od nr 21 do końca) od wysokości mola (łącznie z molem) wzdłuż deptaku (łącznie z deptakiem) do ul. Czarny Dwór, następnie wzdłuż ul. Czarny Dwór (bez tej ulicy) do skrzyżowania z al. Hallera i dalej ul. Uczniowską (od nr 45 do końca) do torów kolejowych na wysokości przystanku SKM Gdańsk Zaspa Towarowa, następnie torami kolejowymi do wiaduktu i wzdłuż ul. Krasickiego i Wolnego Obszaru Celnego do Zatoki Gdańskiej”.

Wieś. Początkowo obszar od XIII wieku należący do klasztoru cystersów w Oliwie, wieś rybacka wzmiankowana od 1480. Poglądy, jakoby wieś istniała już w XIII wieku i nosiła nazwę Prusicino, trzeba odrzucić jako błędne ( Barniewice). W 1570 wzmiankowano istniejącą tu karczmę, obszar obejmował dwie włóki należące do sołtysa wsi, 22 włóki należące do rybaków, pięć włók należących do komorników i 22 ogrody należące do rybaków. W czasie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym całkowicie zniszczona (1577), odbudowana, puszczana przez cystersów w dzierżawę.

Centrum wsi zlokalizowane było wokół obecnej ul. Pułaskiego. W 1769 w części północno-zachodniej (okolice obecnego mola w Brzeźnie) 35 mórg wydzierżawił od klasztoru Franz Carl Deissel, budując tu wytwórnię saletry, upadłą w 1793. Część ta do 1945 zwana była Sankt Peter (św. Piotr), od błędnej lub celowej zmiany nazwy z Salpeter (saletra). W 1771 wieś liczyła 14 domów i 194 mieszkańców (76 rybaków, większość pozostałych była robotnikami w porcie gdańskim, okolicznych kuźniach i młynach).

Od 1772, po I rozbiorze Polski, w granicach państwa pruskiego; po dokonanej tegoż roku przez króla Fryderyka II Wielkiego kasacji klasztoru w Oliwie do 1807 Brzeźno należało do tzw. dóbr oliwskich (Amt Oliva), zarządzanych przez państwo. W 1781 mieszkało tam 127 osób (wszyscy katolicy), 1782 było 12 domów. Dzierżawione za czasów klasztornych przez rybaków gospodarstwa stały się ich własnością, stopniowo wykupywaną przez nowych przybyszy. Od 1781 grunty i domy skupywał kontroler akcyzy Gottfried Geppelt (w konsekwencji wszedł w posiadanie 61 mórg ziemi), odsprzedał je Johannowi Ulwichowi, następnie właścicielami byli urzędnik Gotthilf Dallmer, od 1804 mjr Hans Ernst von Zieten (1770–1848, w okresie wojen napoleońskich między innymi uczestnik bitwy pod Waterloo, późniejszy marszałek pruski), od 1818 inspektor powiatowy Johann Jung, który dysponował w Brzeźnie obszarem o powierzchni 195 morgów.

W okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) wieś wchodziła w skład jego terytorium, w latach 1814–1877 w skład tzw. dóbr Mosty, w latach 1877–1914 w skład gminy wiejskiej Zaspa. Po wybrukowaniu w 1830 drogi do Nowego Portu (Neufahrwasserweg, obecnie ul. Krasickiego), w latach 1838–1848 wybudowano z funduszy państwowych drogę do Gdańska przez Nowe Szkoty. Po 1868 zbudowano na wzniesieniu (wydmie) na północno-zachodnim brzegu jeziora Zaspa (okolice obecnej ul. Zelwerowicza, Kotarbińskiego, Osterwy i Galla) fort ( fortyfikacje) stanowiący element zabezpieczenia od zachodu Nowego Portu i połączony z nim drogą. Fort (ostatecznie zniwelowany około 1967) zbudowany był na planie pięciokąta, z czterema kaponierami i redutą, otoczony fosą i wałami. W sąsiedztwie fortu przebiegała od 1867 linia kolejowa ( kolej), która połączyła Brzeźno z Gdańskiem.

W 1871 we wsi zamieszkiwało 249 osób, w 1880 – 358, w 1890 – 597, w 1900 – 2041, większość mieszkańców stanowili pracownicy zakładów przemysłowych w Gdańsku. W 1891 wybudowano szkołę (przy Friedrichstraße 7 (ul. Pułaskiego)). W 1890 uruchomiono zbudowane przez właściciela kąpieliska Hermanna Kullinga pierwsze sezonowe połączenie tramwajowe z przystankiem kolejowym Brzeźna na linii do Nowego Portu, zlikwidowane w 1891 jako nierentowne ( tramwaje), w 1913 do indywidualnych odbiorców zaczął docierać prąd z elektrowni na Ołowiance ( elektrownie i elektrociepłownie).

W 1896 (na terenie obecnego parku) wybudowano artyleryjską baterię nabrzeżną (6 dział kalibru 210 mm), przebudowaną w latach 1908–1913 (betonowe schrony, cztery działa kalibru 150 mm), tzw. Strandbatterie (bateria plażowa). W tym samym czasie wybudowano też w północnej części dawnego fortu tzw. Dorfbatterie (bateria wiejska), złożoną z czterech stanowisk haubic kalibru 283 mm i pięciu bunkrów (obecnie w większości wykorzystywane w charakterze garaży). Stałe połączenie tramwajowe z Gdańskiem Brzeźno uzyskało w 1900 linią poprzez Nowy Port, w 1901 z Wrzeszczem ( tramwaje).


Kąpielisko. Działało już przed 1804, kiedy właściciel wsi mjr Hans Ernst von Zieten oferował (z podkreśleniem, że tak jak we wcześniejszych latach) pokoje, wyżywienie oraz możliwość kąpieli w łazienkach z podgrzewaną wodą morską. Zakład upadł w 1806, w 1810 w pobliżu powstał kolejny, w 1813 spalony podczas walk o Gdańsk i zniszczony sztorm. W 1822 mistrz murarski z Nowego Portu Friedrich Bladau na terenie wydmowym, w miejscu pierwszego kąpieliska, wybudował nowy dom kąpielowy oraz pensjonat dla gości, zniszczone przez pożar 18–19 XII 1827. W 1831 działkę Friedricha Bladaua nabył rząd rosyjski (tłumiąc polskie powstanie listopadowe przez port w Gdańsku dostarczał zaopatrzenie dla swoich wojsk), wobec panującej epidemii cholery przekształcając odbudowany zakład w stację kwarantanny i stawiając magazyny wojskowe. W celu usprawnienia transportu zaopatrzenia ze stojących w porcie okrętów władze rosyjskie pokryły koszt wybrukowania drogi do Nowego Portu (obecnie ul. Krasickiego), którą dla ochrony przed piaskiem osłonięto założoną na wydmach leśną plantacją. W tym czasie rząd pruski wykupił 68 mórg położonych obok wydm, na których posadzono drzewa mające je umocnić oraz zabezpieczyć koryto Wisły przed zapiaszczeniem. Inwestycje te stały się zalążkiem przyszłego parku kuracyjnego.

W 1832 właścicielem działki został Wilhelm Pistorius, wznosząc kolejny zakład kąpielowy, z ogrodem, według prasowych anonsów: „ozdobiony (…) nowymi urządzeniami i pięknymi balustradami”. Rozpoczął działalność 1 VI 1833. Gości z Gdańska dowoziły specjalne omnibusy. W 1835 reklamowano go, podkreślając, że ma utwardzone nawierzchnie części wejściowych i dziedzińca zakładu, nowe drzewa liściaste i kwiaty. Wybudowano w nim belweder widokowy z widokiem na redę i cumujące statki oraz (po przeciwnej stronie) na wzgórza ciągnące się od Strzyży po Oliwę. Sukcesywnie rozbudowywany w latach 1840–1842: powstał dom kuracyjny (Kurhaus) z 40 pokojami, z dużą salą i łazienkami, do których doprowadzono wodę morską.

Przekształceniu Brzeźna pod koniec XIX wieku z osady rybackiej w kurort z eklektycznymi willami, otoczonymi ogrodami, pensjonatami i restauracjami, towarzyszyło powstanie nadbrzeżnej promenady łączącej park, tzw. Lasek Brzeźnieński, z Nowym Portem, a poprzez kanał portowy także z plażą na Westerplatte oraz, w przeciwnym kierunku, z Jelitkowem i Sopotem. Po śmierci Wilhelma Pistoriusa zakład kąpielowy został sprzedany przez jego córki 10 I 1889 Hermannowi Kullingowi. W 1891 kurort odwiedziło 39 000 gości.

W 1892 dom kuracyjny spłonął. W 1893 zastąpił go zbudowany w innym miejscu, przy obecnej ul. Zdrojowej 2, istniejący i obecnie dom kuracyjny. Dla osób, które odstraszała zimna woda Bałtyku, przygotowywano w nim ciepłe kąpiele morskie. Wokół eklektycznego budynku powstał niewielki ogród, oddzielony od reszty parku wysokim metalowym ogrodzeniem, za którym urządzono ścieżki spacerowe i wykwintne klomby. Dawne plantacje leśne poprzecinane zostały ścieżkami, a między nimi urządzono nieco skromniejsze kwietniki i żywopłoty. Wzdłuż tras spacerowych ustawiono ławki i inne elementy architektury ogrodowej, między innymi trzy altany i muszlę koncertową. Kuracjusze mogli słuchać koncertów i korzystać z różnych urządzeń sportowych: kortów tenisowych, boisk do gry w krykieta, a w latach 20. XX wieku także z pola golfowego.

W 1899 Herman Kulling odsprzedał dom kuracyjny (bez gruntu) Towarzystwu Akcyjnemu Höcherl. Po modernizacji kąpieliska w roku 1900 przed budynkiem, od strony plaży, na szerokim ziemnym tarasie, urządzono ogródek kawiarniany, w którym pod dwoma regularnymi rzędami formowanych w kule lip ustawiono meble ogrodowe. Stamtąd szerokimi schodami schodziło się prosto na plażę. W 1900 pomiędzy domem zdrojowym a plażą wzniesiono halę plażową (Strandhalle; nie istnieje): duży drewniany budynek z dwiema wieżami widokowymi, loggiami, tarasami i galeryjkami. Na przedłużeniu obecnej ul. Zdrojowej powstało drewniane molo. Na przełomie XIX i XX wieku zaraz za halą plażową, przy prowadzącej w stronę Jelitkowa promenadzie, powstały drewniane łazienki kąpielowe. W 1905 kąpielisko nabył kupiec Karl Grabbow, od którego następnie (1910) odkupiła je za 500 tysięcy marek gmina Brzeźno. W przededniu I wojny światowej na polecenie władz wojskowych rozebrano łazienki kąpielowe. KR


W granicach Gdańska. Na mocy dekretu królewskiego z 17 X 1890 na potrzeby rozbudowującego się portu wyłączono z obszaru wsi parcelę o powierzchni 12,60 ha (powstał na niej port wolnocłowy, w 1899). Od początku XX wieku trwały przygotowania do włączenia jej w całości w granice administracyjne Gdańska. By to ułatwić, a zarazem zapobiec choć w pewnym stopniu późniejszej spekulacji ziemią, władze Gdańska nabyły tu 20 ha ziemi. Ostatecznie wieś została włączona w granice Gdańska 1 IV 1914, jej powierzchnia wynosiła wówczas 156,32 ha, zamieszkiwały w niej 2504 osoby.

W okresie zdemilitaryzowanego II WMG usunięto uzbrojenie baterii nadbrzeżnych, 2 IX 1928 odsłonięto na jednym ze schronów baterii plażowej pomnik 17. Pułku Artylerii Ciężkiej, poświęcony żołnierzom poległym podczas I wojny światowej. W latach 1922–1923 wybudowano kościół rzymsko-katolicki ( kościół św. Antoniego Padewskiego). Do roku 1928 odbudowano również kąpielisko i molo, wznosząc po drugiej stronie ul. Kuracyjnej nowe łazienki (drewniane pomosty i przebieralnie służyły plażowiczom do początku lat 70. XX wieku). W 1922 odwiedziło Brzeźno 92 tysięcy turystów, w 1936 aż 168 000. W 1934 liczba stałych mieszkańców wynosiła 3400 osób.

25 III 1945 Brzeźno zostało zajęte przez armię radziecką, częściowo zniszczone. Mimo nieodbudowania kąpieliska nadal było licznie odwiedzane przez plażowiczów, do lat 60. XX wieku zachowując charakter osady rybackiej; działała jeszcze wówczas jedna z 8 gdańskich przystani rybackich. 7 VI 1945 rozpoczęła zajęcia w prowizorycznie wyremontowanej dawnej szkole (w budynku dla dziewcząt, budynek dla chłopców rozebrano) Szkoła Podstawowa nr 20, przy ul. Północnej (od 1958 przy ul. Wczasy 3); między 28 a 29 VI 1945 (w ramach obchodów Dni Morza) w Brzeźnie odbył się pierwszy zlot harcerzy z województwa gdańskiego i ich uroczyste zaślubiny z morzem. W początkach grudnia 1957 przy ul. Krasickiego 9 oddano do użytku Dom Studencki nr 1 Wyższej Szkoły Pedagogicznej na 400 miejsc (od 1970 jeden z akademików Uniwersytetu Gdańskiego, w 2006 sprzedany firmie „Invest Komfort”).

Radykalną zmianę charakteru Brzeźna przyniosły lata 1962–1984, kiedy nabrało ono charakteru jednej z sypialń miasta, z nowymi blokami (także z wielkiej płyty) i hotelowcami dla pracowników gdańskich stoczni, portu i zakładów przemysłowych. W latach 1962–1966 nowa zabudowa pojawiła się na ul. Gdańskiej, większości Mazurskiej, Plater, Korzeniowskiego, Walecznych, Dworskiej (17 hotelowców), Chodkiewicza i Hallera, w 1967–1972 przy ul. PCK, Walecznych, Mazurskiej, Orlej. 1 III 1967 przy ul. Karola Marksa (obecnie al. Hallera) oddano do użytku SAM spożywczo-przemysłowy MHD, w 1968 przy ul. Gdańskiej pawilony handlowe. W 1974–1976 wzniesiono 17 bloków przy ul. Łozy, 3 bloki przy ul. Pułaskiego, domki jednorodzinne przy ul. Łozy i w okolicach ul. Zelwerowicza, w 1981–1984 przy ul. Plater i Korzeniowskiego. Nieukończony w latach 80. XX wieku hotelowiec Stoczni Północnej przy zakończeniu al. Hallera rozebrano w roku 2001. W 1965 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 73 przy ul. Dworskiej 34 (następnie Gimnazjum nr 14, zamknięte w 2009). Rozwój sypialni, wzrost liczby ludności w połączeniu z zanieczyszczeniami wód Zatoki Gdańskiej (w tym zamknięcie plaż) wpłynęły na radykalną zmianę dotychczasowego charakteru Brzeźna: przestało funkcjonować nadmorskie kąpielisko, zanikła przystań rybacka.

Radykalne zmiany i powrót do kąpieliskowo-wypoczynkowego charakteru Brzeźna przyniosła transformacja ustrojowa z przełomu lat 80. i 90. XX wieku. W 1992 ponownie otwarto plaże, w latach 1993–1996 zbudowano nowe kąpielisko (pod zarządem Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji), z nowym molem, około 1 km na zachód od poprzedniego, ciąg rowerowo-pieszy łączący Brzeźno z Sopotem, wybudowano nowe hotele (w 2002 Lival, w 2003 Villa Pascal, w 2005 Villa Corona). Od 2009 park (od uchwały Rady Miasta z 23 I 2003 im. Jeana Georga Haffnera) podlegał rewitalizacji. W latach 1994–1997 przy ul. Krasickiego powstawał obecny Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych nr 1. W latach 2009–2011 powstało osiedle bloków przy ul. Nadmorski Dwór. RED