ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica

Wersja z 08:29, 18 paź 2022

Robert Assmus, Ulica Świętego Ducha w świątecznym dniu, 1886; po prawej stronie chłopca fragment neogotyckiej (od 1861) fasady kamienicy pod nr 113 (dawniej 80), zboru kalwińskiej Gminy Angielskiej

Gustav Adolf Carl Closs, Ulica Świętego Ducha w lecie, około 1886, po prawej fragment kamienicy pod nr 113 (dawniej 80)

Zbór kalwińskiej Gminy Angielskiej, nr 113 (dawniej 80)

Ulica św. Ducha, 1906

Dom Żeglarzy przy ul. św. Ducha, od połowy XIX wieku Dom Rzemiosła

Ulica św. Ducha nr 116, sklep Georga Rudolfa Schnibbego

Ulica św. Ducha, skrzyżowanie z ul. Grobla I i ul. Podkramarską, przed 1945 (zabudowana po prawej nie odbudowana po wojnie, zieleniec)

Widok od zachodu na skrzyżowanie z ul. Węglarską, 1947; po prawej u dołu: od 2006 miejsce zajmowane przez hotel „Wolne Miasto”

Widok od zachodu na skrzyżowanie z ul. Węglarską, po odbudowie

Widok od strony Motławy, około 1950

Odbudowa ul. Św. Ducha po zniszczeniach wojennych

Ulica św. Ducha od skrzyżowania z ul. Przędzalniczą w stronę Motławy, 2019

ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica na Głównym Mieście, w tzw. Dzielnicy Mariackiej, prostopadła do nurtu Motławy, łącząca Targ Drzewny z Długim Pobrzeżem. Wzmiankowana w 1336, jeszcze przed krzyżacką lokacją Głównego Miasta. Nazwa (niemieckie Heilige-Geist-Gasse) pochodziła od znajdującego się początkowo przy niej (wspomnianego w 1333) szpitala św. Ducha. Po przeniesieniu tego przytułku na ul. Tobiasza (1357) przez pewien czas używano w stosunku do ul. św. Ducha określenia Alte (stara) Heilige-Geistgasse.

Od strony Motławy zamykała ją Brama św. Ducha (w XIV–XV wieku określana Bramą św. Ducha bei Wasser (nad wodą)), gdyż brama zamykająca drugi wylot – od strony zachodniej – do 2. połowy XVI wieku nosił tę samą nazwę (z dodatkiem określenia: bei der Calegassen). W 1574 użyto w odniesieniu do tej drugiej bramy miana Glockentor (Brama Dzwonów), a w polskiej historiografii utrwaliło się po 1945 miano Bramy Ludwisarskiej. Do czasu jej likwidacji (w początku XIX wieku) dzieliła ona ul. św. Ducha na dwa odcinki, z których krótszy, między Targiem Drzewnym a Bramą Ludwisarską, określany był najpierw jako extra portam (poza bramą), a w końcu XVIII wieku Im Glockentor (w bramie dzwonów). Środkowy odcinek ulicy (w sąsiedztwie kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP)) określany był mianem Brotmarkt ( Targ Chlebowy), na którym można było się raz w tygodniu zaopatrzyć w wyroby piekarnicze. Zlokalizowano tu także odnotowane po raz pierwszy w 1347 ławy mięsne (obecnie posesja nr 43 w ciągu ulicy, tzw. przechodnia, połączona z posesją przy Mariackiej 53), w których w 1357 notowano 30 jatek cechu gdańskich rzeźników, a w 2. połowie XV wieku wyliczano ich 80. W 1516 zbudowano w obszarze tej posesji murowany budynek w stylu gotyckim, mieszczący wewnątrz kramy i jatki, wykorzystywane w ten sposób jeszcze w XIX wieku. Niektórzy właściciele posesji, jak Johann Clostirschin, Johann Cleberg, Arnold Pryn oraz Fritzcon Kolberg, dysponowali wówczas kilkoma w ciągu tej arterii jednocześnie, w tym przechodnimi między św. Ducha i Szeroką. Wiele gruntów i domów przy ul. św. Ducha należało do Kościoła i instytucji jemu podległych.

Na przełomie XV i XVI wieku do parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP (zob. parafie Kościoła katolickiego w Gdańsku) należały posesje o obecnych nr. 40 i 42 (ta ostatnia w obrębie czworoboku plebanii mariackiej), a prowizorzy kaplicy NMP w tym kościele dysponowali kamienicami o dawnych nr. 34 i 36. Wszystkie te posesje wespół z domami przy sąsiedniej Podkramarskiej oraz przykościelnym cmentarzu tworzyły zwartą plebańską (mariacką) jurydykę pomiędzy główną farą miasta a ulicą św. Ducha, jednak w dobie reformacji i przejęcia kościoła NMP przez luteranów część z nich uległa sekularyzacji (między innymi wyżej wymienione nr. 34, 36). Posesje pod dawnymi nr. 106 (obecnie 67/69) i 126 (obecnie 25/27) należały do klasztoru kartuzów (ta ostatnia od 1442). Kamienica pod nr 126 nosiła miano Dworu Kartuskiego i na mocy przywileju z 1594 traktowana była jako odrębna, obdarzona immunitetem jurydyka, rezydencja zakonu w obrębie Gdańska. Kamienica nr 86 (obecnie 101) stanowiła natomiast uposażenie prowizorów (zarządców) majątku klasztoru brygidek na Starym Mieście. Własność brygidek zanikła po sprzedaży domu w 1805, kartuzi utracili swoje nieruchomości w wyniku kasaty i likwidacji klasztoru (w 1826). W latach 1678–1681 na plebańskiej posesji nr 42 (obecnie 58) wybudowano zastępczą świątynię parafialną dla katolików, Kaplicę Królewską, a w jej sąsiedztwie (ale z wejściem od ul. Podkramarskiej) znajdowała się od 1714 katolicka szkoła parafialna, zwana szkołą mariacką.

W 1707 w kamienicy pod nr. 80 (obecnie 113), należącej (podobnie jak sąsiedni dom pod dawnym nr. 82, obecnie 109) do gildii szyprów, ulokowano zbór Gminy Angielskiej kalwinistów. W 1670 Martin Gebricht otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przywilej na założenie apteki, ulokowanej następnie przy ul. św. Ducha i nazywanej Królewską lub Polską ( apteki). W okresie 1764–1776 przy ul. św. Ducha prowadził księgarnię Pierre André Penarier, z pochodzenia Francuz. W 1775–1777 w prywatnych domach przy ul. św. Ducha spotykali się członkowie loży masońskiej „Eugenia pod ukoronowanym Lwem” ( wolnomularstwo).

W XVIII wieku do najbardziej znanych mieszkańców tej arterii należała rodzina Chodowieckich: pod dawnym nr. 54 (obecnie nie istnieje), zwanej (od wystroju fasady) Pod Pelikanem, matka malarz i rysownik gdańskiego Daniela Chodowieckiego, Marie Henriette Chodowiecka z domu Ayrer, prowadziła szkółkę dla dzieci. Kamienica o dzisiejszym nr. 31 (obecnie 38) w latach 1786–1797 należała do burmistrza Eduarda Friedricha Conradi. Z kolei w kamienicy pod nr. 81 (Pod Żółwiem, obecnie 111) w 1766 urodziła się Johanna Henrietta Schopenhauer (z domu Trosiener), literatka i matka filozofa Arthura Schopenhauera, urodzonego w 1788 w kamienicy pod nr. 114 (obecnie 47), należącej wówczas do Schopenhauerów. W napisanych przez siebie Gdańskich wspomnieniach młodości Johanna Schopenhauer zamieściła informację o katastrofie budowlanej z końca lat 70. XVIII wieku, która objęła trzy bliżej nieokreślone kamienice w ciągu tej ulicy. Kamienice mieszczańskie przy ul. św. Ducha były w tym okresie często wystawiane na sprzedaż, oferowano ich pomieszczenia na sklepy (np. korzenne), kramy, reklamowano wyposażenie w szafy na towary i lady sklepowe. Mieszkający w sąsiedztwie Bramy Ludwisarskiej, ludwisarz Ernst Friedrich Koch wynajmował w latach 1770–1776, w okresie Jarmarku św. Dominika, pomieszczenia swojej kamienicy na magazyny.

W architekturze zabudowy obu pierzei niderlandzki manieryzm z przełomu XVI i XVII wieku (kamienice o obecnych nr.: 8, 19, 43, 49, 109, 119, 127) mieszał się z późnym barokiem 2. połowy XVIII wieku (kamienice o obecnych nr.: 11, 34, 46, 47, 79, 81, 95, 105, 123). Tylko niektórym z domów przywrócono po 1945 styl klasycystyczny z przełomu XVIII i XIX wieku (obecne 85, 89). Styl późnorenesansowy reprezentowała natomiast kamienica o nr. 115 (obecnie 79), zbudowana w 1568 i przypisywana Hansowi Kramerowi. W kamienicy o obecnym nr. 112 umieszczono portal barokowy z 1724, pochodzący z rozebranego w 1962 przytułku dla wdów Fundacji Rennerów, przy obecnej ul. Dyrekcyjnej 9. SK

Do końca XVIII wieku część kamienic tej ulicy, liczącej 143 posesje po 1820, należała do rodzin gdańskiego patrycjatu, mających swe apogeum już za sobą. Zmiana ustroju miasta, zasad gospodarki rynkowej zmusiła je do szukania swego nowego miejsca w życiu. Niektóre z nich przeniosły się do posiadanych podgdańskich majątków, inne przyjęły rolę rentierów, część poszła na współpracę z nową administracją pruską, inne zniknęły z życia politycznego i gospodarczego. Widać to dobrze na przykładzie gdańskich ulic: Piwnej i św. Ducha.

W latach 1820-1825 rozebrano Bramę Dzwonów (Ludwisarską), a w jej miejsce powstały nowe kamienice. Przed bramą, jeszcze na początku XIX wieku, znajdował się Targ Poziomkowy, ciągnący się wąskim pasem wzdłuż wschodniego skraju Targu Drzewnego do ul. Szerokiej, zaliczany do Głównego Miasta. Po 1830 nie notowany. Domy ulicy z charakterystycznymi dla Gdańska przedprożami i tylnymi domami przy ul. Szerokiej zamieszkiwały na przełomie XVIII i XIX wieku rodziny patrycjuszy i kupców hurtowych różnych branż. Pod nr. 115 (obecnie 41/43) pierwszy prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Karl Friedrich von Gralath (1741–1818), nr 129 (obecnie 19) prawnik i ławnik I WMG Christian Gottlieb Schröder (1761–1820), kupcy: nr 18 (obecnie 8/10) Albrecht Wilhelm Harmens, nr 53 (obecnie w tym miejscu plac przed kościołem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) Peter Dodenhoff, nr 63 (obecnie brak zabudowy) Johann Georg Stein (1761–1828), dom nr 83 (obecnie 105) należał do rodziny von Frantzius ( Theodor Christian Frantzius), nr 84 (obecnie nr 107) Paul Friedrich Ahrends (1776–1838), nr 114 (obecnie nr 45/47) Carl Beniamin Tönniges (1779–1855), nr 118 (37/39) Johann Samuel Zernecke, nr 120 (31/35) menonita Jakob Momber (1741–1813), 133 (11) Matthias Gottfried Lesse (1738–1828), nr 140 (obecnie brak zabudowy, od ul. Latarnianej do Targu Drzewnego) Martin Beniamin Malloneck (1771–1825). Dom rodziny Trosiener w 1808 roku był już własnością spółki handlowej Johanna Albrechta Hildebrandta i Franza Meyerholda. Mieszkali tu we własnych kamienicach: nr 36 (obecnie 46) profesor Gimnazjum Akademickiego Johann Georg Trendelenburg, nr 81 (obecnie 111/113) złotnik Johann Gotfried Fischer (1742–1820). Aptekę pod nr. 25 (obecnie 26/30), działającą tu do 1945, w 1808 prowadził Carl Friedrich Kühnert (1773–1830). Księgarnię oraz drukarnię w domu nr 14 prowadził Adolf Heinrich Troschel, pod nr 16 miał księgarnię i drukarnię Friedrich Samuel Gerhard (1765–1831), potem do 1836 jego syn Gustav Adolph Gerhard (1805–89), a księgarnię muzyczną oraz sklep z instrumentami nr 20 (obecnie nr 12/14) Carl Anton Reichel. Swoje domy cechowe posiadały tu: nr 12 (obecnie nr 2) cech piekarzy, nr 107 (obecnie 63/65) cech krawców. Cech rzeźników zarządzał przez cały XIX wiek jatkami pod nr. 43 ( ławy mięsne).

Dom Bractwa Żeglarskiego (Dom Szyprów) pod nr. 82 (obecnie 109), już w XVIII wieku pełnił funkcję zajazdu z jadłodajnią, był miejscem różnych imprez, zebrań i koncertów. W 1846 został zakupiony przez gdańskie Towarzystwo Rzemieślnicze (Gewerbeverein) dla potrzeb szkoły rzemieślniczej, miejsce zebrań i spotkań rzemieślników, nadal też służył miastu jako miejsce imprez i koncertów publicznych. W dalszym ciągu funkcjonowały tu: katolicka Kaplica Królewska (nr 42, obecnie 52), a do 1806 kaplica kalwińskiej Gminy Angielskiej (nr 80, obecnie 111/113), po tym roku przejęta przez menonitów. Działająca na terenie plebanii katolicka szkoła parafialna w 1887 została przeniesiona do budynku przy Hundegasse 66 (ul. Ogarna). Ważnym wydarzeniem było przeniesienie 13 X 1848 z ul. Świętojańskiej do zakupionej przez miasto i adaptowanej na potrzeby szkoły kamienicy pod nr. 111 (obecnie 55) wyższej średniej szkoły św. Jana dla chłopców. Stąd w 1872 przeniesiona została do dawnego klasztoru franciszkańskiego przy ul. Rzeźnickiej 25, gdzie funkcjonowała do 1945.

Do 1854, tak jak na ul. Piwnej i Szerokiej, nastąpiła zmiana właścicieli, jak i przeznaczenia poszczególnych budynków. Część została przebudowana dla potrzeb zmieniających się zasad gospodarki oraz z potrzeby tworzenia mieszkań na wynajem; dochody z nich stanowiły dla wielu właścicieli podstawę utrzymania. Inne budynki wzniesiono na nowo, podobnie było z ich oficynami. W wielu z nich powstały na parterze lokale użytkowe – sklepy, lokale gastronomiczne, warsztaty usługowe; ten charakter obiektów utrzymywał się do 1945, przy zmianie ich lokatorów. Właścicielami, a także mieszkańcami domów na tej ulicy były do 1945 osoby różnych zawodów i różnego statusu zawodowego. Częsta też była w XIX wieku zmiana miejsca zamieszkania wielu osób, co widoczne jest w zachowanych kartach meldunkowych gdańskiej policji. Podniósł się także standard mieszkań, w 1853 doprowadzono tu gaz do ich oświetlenia, w latach 1870–1873 wodę bieżącą z miejskiego wodociągu i przyłącza kanalizacyjne. W latach 1899–1900 część mieszkań mogła uzyskać odpłatne podłączenie do miejskiej elektrowni. Ulica w latach 1886–1887 otrzymała nową brukowaną nawierzchnię i utwardzone chodniki.

W 1854 właścicielami domów byli znani pedagodzy: nr 32 (40/42) Daniel Friedrich Grübnau i nr 77 (119/121) Matthias Gotthilf Löschin oraz gdańscy kupcy: nr 4 (obecnie budynek Teatru Wybrzeże) Daniel Skoniecki (1782–1857), nr 7 (obecnie 2) Julian Eduard Rosalowski (1817–1881), nr 14 Friedrich Wilhelm Puttkammer (1790–1869), nr 81 (111/113) kupiec, radca Zarządu Miasta Karl Theodor Lemcke, nr 83 (105/107) Carl Robert von Frantzius (1800–1874), nr 90 (91/95) Carl Eilhard von Frantzius (1791–1863), nr 105 (67/71) Julius Cäsar Gamm, nr 116 (41/43) Georg Rudolf Schnibbe (1819–1876), nr 129 (19) Ludwig Ferdinand Lojewski (1816–1876).

Późniejsze zmiany własnościowe do 1945 zachodziły dość często i są trudne do udokumentowania. Na ulicy tej mieściły się od połowy XIX wieku do 1945 różne zakłady wytwórcze oraz usługowe, nie zakłócały jednak harmonii współżycia mieszkańców i ekologii. Drukarnie znajdowały się: 1847–1861 wydawnictwa Karla Theodora Bertlinga pod nr. 113, 1892–1901 Heinricha Jacobsohna pod nr. 121 (obecnie 31/35), 1912–1921 Maxa J. Kaminskiego pod nr. 62 (obecnie brak zabudowy), 1892–1945 Carla Richarda Schrotha pod nr 83 (obecnie 105/107), 1884–1901 Hermanna Ludwiga Alexandra, wydawcy gazety „Danziger Courier”. Sprzedaż instrumentów muzycznych od 1850 do 1861 prowadził pod nr. 134 (obecnie 7/9) August Habermann (1817–1883), potem na ul. Kołodziejskiej 4.

Od 1916 do 1939 działała przy ul. św. Ducha 127 wytwórnia wyrobów bursztynowych oraz sklep Franza Adolfa Gompelsohna (1856–1922) i jego syna Brunona (1890–1940). Od 1850 do 1874 pod nr. 110 istniała wytwórnia likierów Augusta Hermanna Pretzella (1818–74), proszki do pieczenia do czasu rozpowszechnienia się w Gdańsku wyrobów firmy dr Oetker wytwarzał aptekarz Carl Seydel (1853–1915) przy św. Ducha 124. Ważnym zakładem, znanym w całych Prusach, była – działająca od 1866 do 1900 pod nr. 118 (obecnie 37/39) – wytwórnia fortepianów i pianin Hugona Siegela, która wyprodukowała około 2000 instrumentów, odnotowanych w dokumentacji tej branży we wschodnich Niemczech. Niedaleko działały warsztaty rodziny Wiszniewskich, zajmujących się montażem i naprawą muzycznego sprzętu strunowego, ulokowane w dawnym dworze klasztoru kartuzów pod nr. 126 (obecnie 25/27) (od około 1835 do 1890). Prowadzili je: Jacob Bernhard Wiszniewski, potem jego synowie Eugen Adalbert i Felix Theodor. W okresie II WMG pod nr. 121 (obecnie 31/35) od 1930 do 1945 działała fabryka mebli (Möbelwerke) Fritza Teichgräbera. Należy pamiętać o działającej w połowie wieku pod nr. 117 (obecnie 41/43) cukierni Johanna Eduarda Grentzenberga z rodziny gdańskich cukierników, działającej w Gdańsku ponad sto lat; w okresie międzywojennym notowane są cukiernie Friedricha Kolberga nr 23 (obecnie 16/20) i Moniki Wiszniewskiej nr 125 (25/27).

Od 1945 decyzją Komisji do spraw Nazewnictwa Ulic w Gdańsku nosi miano ul. Świętego Ducha. W marcu 1945 uległa zagładzie, tak jak całe centrum starego Gdańska. Ciężko uszkodzona była Kaplica Królewska pod nr. 42, zabezpieczona i wyremontowana w pierwszej kolejności, w latach 2002–2003 trwały w jej wnętrzu dalsze prace konserwatorskie przy dekoracji malarskiej we wnętrzu kopuły, a w 2005 wykonano rekonstrukcję nie zachowanej części posadzki. Odbudowa kamieniczek według zachowanej dokumentacji historycznej, z przeznaczeniem na cele mieszkalne, prowadzona była w latach 1947–1958. Przedproża odbudowano w latach 70. w partii północnych ulicy od ul. Mydlarskiej do Grobli I. Ostatnie piętra wielu kamieniczek przeznaczone były na mieszkania i pracownie dla artystów plastyków. Prace przy wystroju zewnętrznym kamienic trwały potem jeszcze kilka lat (tynki, kamieniarka, dekoracje szczytów). Wiele zamieszania wprowadziła obowiązująca po 1947 nowa numeracja kamienic przy tej ulicy, odbiegająca od obowiązującej od 1853, niezmieniana w innych częściach miasta. Dom rodzinny Johanny Trosiener (Dom pod Żółwiem), potem Schopenhauer, noszący wcześniej nr 81, dziś posiada nr 111. Przy odbudowie pozostawiono celowo niezabudowane południowe pierzeje ulicy między ulicami Szewską a Podkramarską i od plebanii kościoła NMP do ul. Mydlarskiej, urządzając w tym miejscu zadrzewione skwerki.

Po przebadaniu przez archeologów rozpoczęto prace nad zabudową odcinka od plebanii do ul. Kleszej, w dalszych planach znalazło się przywrócenie zabudowy mieszkalnej do ul. Mydlarskiej, co zrealizowano częściowo w latach 2015–2016, kiedy odbudowano sześć kamienic: w dwóch z pełną rekonstrukcją elewacji (na podstawie zachowanej dokumentacji), w pozostałych czterech ze współczesną formę architektoniczną, nawiązującą jednak do obiektów znajdujących się po przeciwnej stronie ulicy dla zachowania historycznej wysokości zabudowy. W piwnicach za przeszkleniami zachowane zostały fragmenty gotyckich murów. Od maja do grudnia 2017 przywrócono brukowaną nawierzchnię ulicy, zlikwidowani krawężniki, wykonano nowe nasadzenia. 15 IX 2018 nieopodal Kaplicy Królewskiej odsłonięto rekonstrukcję kamienia, wyznaczającego środek historycznego Gdańska. Zamykającą ulicę od strony Motławy Bramę św. Ducha odbudowano dopiero po 1980 na siedzibę gdańskiego Oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej (Długie Pobrzeże 23). Wcześniej w 1969 oddano do użytku ciąg kamieniczek po wschodniej stronie Grobli I, na parterze narożnej kamienicy (Grobla I nr 13), z wejściem od strony św. Ducha, otwarto 12 VIII 1976 antykwariat naukowy im. Aleksandra Krawczyńskiego, po roku 1990 sprywatyzowany; dziś kawiarnia. W miejscu zbudowanego w okresie 1959–1963 kompleksu administracyjno-warsztatowego Teatru Wybrzeże, między ulicami Teatralną a Kołodziejską, po przebudowie i adaptacji wnętrz, otwarty został 26 IV 2006 przy św. Ducha 2 trzygwiazdkowy hotel „Wolne Miasto” (62 pokoje, restauracja, pokoje konferencyjne). Od 1972 ulica jest miejscem imprez kulturalno-handlowych Jarmarku św. Dominika. 6 IX 2009 na rogu ulic św. Ducha i Grobla I uruchomiono fontannę Czterech Kwartałów ( kwartały). MrGl