SZPITAL ŚW. DUCHA

Wersja z 15:58, 25 lut 2021

Kościół Św. Ducha i przylegające budynki szpitala, 1687, z dzieła Reinholda Curickego, Der Stadt Dantzigk historische Beschreibung

Galeriowy budynek szpitalny z 1647 (odnawiany) przy ul. Tobisza 9, zniszczony w 1945

Galeriowy budynek szpitalny i nowy budynek szpitalny z XIX wieku, ul. Tobiasza 6-8

Zachowany portal szpitala

SZPITAL ŚW. DUCHA (Heilig-Geist-Hospital), najstarszy znany szpital gdański dla ludzi starych i ubogich. Działał (w nieznanym miejscu) już w mieście na prawie lubeckim ( Stare Miasto). Na Głównym Mieście istniał przed rokiem 1333, początkowo przy ul. (nazwanej od wezwania kościoła i szpitala) św. Ducha (1336 platea sancti spiritus, Heilige-Geist-Gasse), zapewne między ul. Kozią i Kołodziejską, w latach 1353–1357 przeniesiony we wschodnie okolice Bramy Zamkowej i muru obronnego oddzielającego Główne Miasto od Starego Miasta, u zbiegu ul. Tobiasza (początkowo nazwanej Nową św. Ducha, gdy dotychczasowa ul. św. Ducha nazywana była w 1357 alte Heilig-Geist-Gasse) i ul. U Furty. 23 IV 1382 wielki mistrz krzyżacki przekazał zarząd szpitala Radzie Głównego Miasta, zastrzegając jedynie obowiązek opieki nad starymi i chorymi Krzyżakami (z zamku gdańskiego) oraz powoływanie i odwoływanie kapelana szpitala w porozumieniu z gdańskim komturem domowym.

Pierwotnie budynek szpitalny przylegał do przyszpitalnej kaplicy św. Ducha, następnie do kościoła św. Ducha. Rozbudowany w 1. ćwierćwieczu XV wieku, z budynkiem głównym połączonym od południa z kaplicą i z mniejszymi zabudowaniami wzdłuż ulic przy murze obronnym. W początku XVII wieku popadał w ruinę, rozebrany, odbudowany w roku 1647, ale bliżej murów (zachowany do dziś, obecnie ul. Tobiasza), jako wolno stojący obiekt z 25 izbami mieszkalnymi. W południowej ścianie szpitala, naprzeciw kościoła, umieszczono portal będący główną ozdobą budynku. Na wschód od zabudowań szpitalnych wzniesiono szkieletowy budynek galeriowy, mieszczący osiem niewielkich sal, po cztery na parterze i piętrze. Nazywany das vordere Hospital (szpital leżący z przodu), w opozycji do das hintere Hospital oder Hinterhospital ( Szpital na Zapleczu). W 1693 roku obiekt został gruntownie odnowiony.

Początkowo był zarządzany kolegialnie przez kilku prowizorów, najpóźniej od 1502 roku – jednoosobowo przez szpitalnika wywodzącego się ze zubożałego mieszczaństwa. Brak nadzoru Rady Miejskiej doprowadził do nadużyć. W 1546 przywrócono kolegialne zarządzanie przez czterech prowizorów, a także połączono ze szpitalem św. Elżbiety. W 1601 zwiększono do ośmiu liczbę prowizorów zjednoczonych szpitali, w 1607 – zmniejszono do czterech. Od roku 1619 było pięciu prowizorów; najmłodszy nie sprawował żadnej funkcji, pozostali pełnili urzędy: wiejskiego, zarządzającego majątkami poza Gdańskiem (Dorfamt), zarządzania szpitalem (Hofamt), budowlany (Bauamt) i aprowizacji (Speiseamt). Szpital był jednym z najbogatszych w Gdańsku; należały do niego Szadółki, Krępiec, Miłocin, Rębielcz, do 1378 roku Salino oraz Świchowo w ziemi lęborskiej. Miał pozwolenie na połów ryb w Motławie od Grabin do Krępca (z tej racji w czasach krzyżackich w wyprawach wojennych musiał wystawiać własnych zbrojnych, na przykład w latach 1402–1404 na wyprawy litewskie wystawił dwóch knechtów okrętowych z toporami i pachołka).

W 1454 roku, w początku wojny trzynastoletniej, Rada Głównego Miasta zapewniła dożywotni pobyt w szpitalu starym i chorym Krzyżakom z kapitulującego zamku. Od początku XV wieku na miejsce ubogich przyjmowano prebendariuszy wkupujących się za 100–200 grzywien. W 1545 szpital utrzymywał 28 pensjonariuszy (okres kryzysu finansowego), w 1681 – 62, w 1693 – 74, w 1706 – 68. W 1797 połączony ze zlikwidowanym szpitalem św. Elżbiety, tworząc Vereinigte Hospitäler zum Heiligen Geist und St. Elisabeth (zjednoczone szpitale św. Ducha i św. Elżbiety). W XIX wieku i w 1. połowie XX wieku nie został poddany procesowi medykalizacji i pełnił nadal funkcję przytułku. Od roku 1844, z powodu sprzedaży budynków szpitala św. Elżbiety, przejął całkowity obowiązek zapewnienia mieszkań pensjonariuszom (wówczas 82) zjednoczonych szpitali. Przyjmowano ich za wkupne, według taryfy zależnej od wieku, a po roku 1871 w większości (około 54 miejsc) – nieodpłatnie. Przeznaczony był wówczas dla osób o nieposzlakowanej opinii, obojga płci, posiadających obywatelstwo gdańskie. Poza bezpłatnym mieszkaniem pensjonariusze otrzymywali miesięcznie 5 marek zapomogi oraz 12 marek rocznie na zakup opału.

Główny budynek szpitala wyremontowano w 1873. W roku 1928 miał 52 miejsca dla podopiecznych. W 1945 zabudowania szpitala oraz kościoła św. Ducha zostały spalone. Budynek szpitalny odbudowano; z całkowicie przebudowanym wnętrzem służy obecnie jako dom mieszkalny. Przetrwał portal. ASZ