DZWONY

Wersja z 17:22, 26 maj 2024

Dzwony carillonu w Ratuszu Głównego Miasta, 1928

Zdejmowanie dzwonów w kościele św. Katarzyny, 1942

Dzwony kościoła Chrystusa Króla, ufundowane przez gdańską Polonię

Dzwon z kościoła Bożego Ciała ufundowany w 1758, zarekwirowany w 1943 do przetopienia w Hamburgu, po wojnie w kościele św. Michała w Lubece i w Muzeum Hanzeatyckiego Domu Gdańskiego, zwrócony w 2024

DZWONY GDAŃSKIE. Najstarsza znana wzmianka dotycząca obecności dzwonów na obszarze obecnego Gdańska pochodzi z powstałego około 1300 tekstu przechowanego w tzw. „Epitafium księcia Świętopełka”, w którym opisano pogrzeb tego władcy w 1266: kondukt pogrzebowy dotarł do klasztoru cystersów w Oliwie przy biciu klasztornych dzwonów.

W 1347 goszczący w Gdańsku arcybiskup Niku (Armenia) Stefan przyznał 40 dni odpustu każdemu, kto podczas wieczornego bicia w dzwon kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) odmówi Zdrowaś Mario. Z tego okresu pochodził romański dzwon z sygnaturki Nad Kazalnicą w tym samym kościele, nieco młodszy, ale także datowany na XIV wiek, mógł to być dzwon zegarowy (zniszczony w 1942). Umowa pomiędzy proboszczem kościoła NMP a Radą Miasta z 1363 wspominała dzwonnicę i dzwonnika, który pełnił funkcję nauczyciela w szkole mariackiej. Fakt istnienia osobnego urzędu świadczy o wysokiej randze zespołu dzwonnego w funkcjonowaniu parafii. Najstarszym zachowanym obecnie dzwonem z kościoła NMP jest Osanna z 1373, który po pęknięciu przelano ponownie w 1632. Na płaszczu zachowującym starą inskrypcję dodano wówczas napis wspominający śmierć „ojca ojczyzny” króla Zygmunta III Wazy. Kolejnymi dzwonami, które weszły w skład zespołu wieżowego kościoła NMP, były: Apostolica (1383), Sybilla (około 1400), Dominicalis (1423), Ave Maria (1445), Gratia Dei (1454), Ferialis (1463). Największy z nich, dzwon Gratia Dei, odlano między św. Marcinem (11 listopada) a Bożym Narodzeniem (25 grudnia) 1453 i zawieszono go w roku następnym (1454). Jego płaszcz ozdobiono reliefowymi przedstawieniami Chrystusa Zmartwychwstałego i Maryi. W 1462 Ave Maria zastąpił dzwon zwany Długim lub Ziemskim. W sumie w skład zespołu głównej wieży wchodziło siedem dzwonów.

W 1394 w przywileju dla szpitala św. Elżbiety po raz pierwszy w pisanych źródłach zostały wspomniane dzwony kościoła św. Katarzyny, które dzwoniąc na sumę miały obwieszczać koniec śpiewów i modłów jego podopiecznych. Na XIV wiek datowany był dzwon z sygnaturki tej świątyni. Z 1494 pochodził wielki dzwon zwany Maria lub Osanna (przelany ponownie w 1669 po pęknięciu). W skład zespołu dzwonów kościoła św. Katarzyny wchodziły także Katharinen (przelany w latach 1640), Dominicalis, Missalis, Elisabeth Maria (przelany 1769 przez Carla Gottfrieda Anthony’ego), Sygnarek i Mały Sygnarek, zegarowy (1530). Również na 1494 datowany jest dzwon Ehre Gottes z kościoła św. Bartłomieja. W 1491 ulano dzwon dla kościoła św. Józefa, na XV wiek datowano także najstarszy dzwon z kościoła św. Jakuba.

Pierwsza wzmianka o dzwonach miejskich pochodzi z 1410, kiedy po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem zaczęto bić w Dzwon Rady na Ratuszu Głównego Miasta. Zwyczajowo obwieszczał on zakończenie obrad Rady Miejskiej, wzywał ludność na odczyty uchwał, a także inaugurował i kończył Jarmark Świętego Dominika. Za obsługę dzwonu ratuszowego rajcy płacili tragarzom węgla. Aż do 1561, kiedy zamontowano na wieży carillon, Ratusz Głównego Miasta miał także dzwon zegarowy, obsługiwany przez mechanizm zegara.

W przypadku najstarszych dzwonów identyfikacja warsztatów ich wytwórców nie jest możliwa, zapewne były to importy z terenów Niemiec lub Niderlandów. Możliwe, że pierwsze dzwony odlewano w Gdańsku już w XIV wieku, znane są bowiem cztery dzwony z terenów Pomorza z herbem wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i prawdopodobnie z herbem Gdańska (dwa krzyże, jeszcze bez korony; ewentualnie może chodzić o herb Elbląga). Przełom XIV i XV wieku był okresem intensywnego rozwoju odlewnictwa w Gdańsku, na co wskazuje liczba warsztatów odlewniczych (szacowana na około 25) oraz znane z archiwów ratusza w Szczecinie i kroniki magdeburskiej (Magdeburger Schoppenchronik) informacje o zamówieniach dzwonów u gdańskich odlewników: Hans Karsow około połowy XV wieku wykonał dzwon dla katedry św. Ottona w Szczecinie, mistrz Hinrike van Dantzke w 1468 odlał dzwony dla katedry w Magdeburgu oraz dla tamtejszego kościoła św. Jana.

Od 1405 wytwórcy dzwonów wchodzili w skład cechu konwisarzy. W XV wieku można stwierdzić już zwyczaj ozdabiania dzwonów inskrypcjami modlitewnymi (Dominicalis, Gratia Dei, Ferialis), a także początki zwyczaju podpisywania się przez twórców: wytwory oznaczano gmerkami, pierwszym udokumentowanym wytwórcą podpisanym imieniem i nazwiskiem jest zaś Peter Vinger, autor Ferialisa (1463, kościół NMP).

W dobie nowożytnej dzwony dla gdańskich kościołów i obiektów municypalnych odlewano przede wszystkim w miejscowych warsztatach. Nowożytne odlewnictwo dzwonów w Gdańsku zapoczątkował Gerhard Benningk, protoplasta jednej z trzech najważniejszych gdańskich rodzin ludwisarskich. Rodziny Benningków (działającej w Gdańsku w latach 1539–1670; carillony Ratusza Głównego Miasta; Fontanna Neptuna), Wittwercków (działającej w Gdańsku w latach 1664–1787; carillony Ratusza Głównego Miasta; kościół św. Jakuba) i Anthonych (działającej w Gdańsku w latach 1733–1802; Carl Gottfried Anthony) wykonywały większość dzwonów dla Gdańska, a także innych ośrodków w Polsce i poza jej granicami (Prusy Wschodnie, ziemie rosyjskie). Pierwsza miejska ludwisarnia mieściła się przy Bramie Na Zbytkach (Ketterhagertor, bramy miejskie), którą powierzono w 1529 Peterowi Gawenowi, twórcy dzwonu Tuba Dei dla kościoła św. Piotra i Pawła (1521). Gdańskie odlewnictwo skupiało się jednak przy zachodniej Bramie Św. Ducha (Glockentor, po 1945 Brama Ludwisarska; bramy miejskie; ul. Świętego Ducha), gdzie mieściła się większość warsztatów ludwisarskich (m.in. Anthonych). Swój warsztat miał tutaj co najmniej od 1543 mistrz Andreas Lange.

Z XVI wieku pochodzi kolejny ważny zespół dzwonny z kościoła św. Jana. W jego skład wchodziły: dzwon zegarowy (1543, Andreas Lange), Tuba Domini (1564, Gerhard I Benningk), dzwon z maskami, zwany też Landglocke lub Susanneglocke (1556, Gerhard I Benningk), Osanna (1556, Gerhard I Benningk), Apostolica (1587, Herman Benningk). Około 1660 do zespołu dodano Dzwon Brygidy, według podania ufundowany przez Zachariasza Zappio po śmierci córki Adelgundy (odlał go prawdopodobnie Gerhard III Benningk). W XVI wieku dzwony zawisły także w kościołach św. Piotra i Pawła (tzw. Martin, Lowis Frarin z Brugii, 1529), św. Barbary (Gerhard II Benningk, 1587). W 1598 po przebudowie Ratusza Głównego Miasta w południowo-zachodniej wieży umieszczono Die Glocke der armen Sünder (dzwon biednych grzeszników), czyli Dzwon Skazańców, używany zwykle podczas egzekucji. Wiek XVII przyniósł upowszechnienie dzwonów w gdańskich kościołach i rozbudowę zespołów. Z tego czasu pochodzi kolejny większy zespół dzwonny (złożony z pięciu instrumentów) z kościoła św. Mikołaja, odlanych w latach 1679–1779. Sześć dzwonów (w tym zegarowy) do końca XVII wieku zyskał kościół św. Bartłomieja, pięć dzwonów mieściło się również w kościele św. Piotra i Pawła.

Rola dzwonów. Dzwony kościelne od średniowiecza służyły przede wszystkim regulacji życia religijnego parafian. Specjalną instrukcję dotyczącą gry na dzwonach wydano w 1463 dla kościoła NMP. Wymieniono w niej trzy rodzaje wydobywania dźwięku: poprzez kołysanie, bicie oraz bajrowanie (rytmiczne uderzanie sercem). Odpowiednie kombinacje metod gry oraz użycie właściwych dzwonów oznajmiało konkretne święta lub czas odmówienia modlitwy. Najbardziej reprezentacyjnym dzwonem używanym podczas głównych świąt był w tym kościele Gratia Dei. Kolejną instrukcję bicia w dzwony dla tego kościoła wydano w 1612.

Dzwony kościołów NMP, św. Katarzyny, św. Jana, św. Bartłomieja i św. Piotra i Pawła były także używane w wypadku alarmów pożarowych, ważnych wydarzeń (na przykład śmierć króla, Jarmark św. Dominika, wybory do Rady itp.) oraz w celu ostrzegania przed burzami.

Straty wojenne. Na mocy rozporządzenia Hermanna Göringa z 15 III 1940 (Richtlinien für geschichtliche und künsterische Bewertung der durch die Verordnung vom 15. März 1940 in Anspruch genommennen Bronzeglocken) (Wytyczne do oceny historyczno-artystycznej dzwonów z brązu objętych rozporządzeniem z 15 marca 1940), nakazującego przeprowadzenie ewidencji oraz konfiskaty dzwonów z terenów Rzeszy oraz ziem wcielonych i okupowanych, w 1942 dzwony z gdańskich kościołów zarekwirowano i przetransportowano do wojskowej składnicy dzwonów (Glockenfriedhof) przeznaczonych na przetopienie, zlokalizowanej w hamburskim porcie. Rozporządzenie z 1940 nakazywało zaszeregowanie dzwonów do 4 klas (A–D): dzwony klasy A, odlane po 1850, przeznaczano na natychmiastowe przelanie, natomiast zabytki (dzwony średniowieczne i nowożytne – klasy B i C, egzemplarze szczególnie cenne – klasa D) składowano w celu sukcesywnego przetapiania w ramach potrzeb. Część z zarekwirowanych gdańskich zabytków ocalała, jednak nie powróciły już na swoje miejsce. Obecnie ocalałe dzwony z kościoła św. Jana (Tuba Domini i mały dzwon z maskami) oraz z kościoła NMP (Dominicalis) wchodzą od 1954 w skład zespołu wieżowego kościoła NMP w Lubece (tam także dzwony z carillonu kościoła św. Katarzyny, carillony). Kolejny dzwon z kościoła NMP (Osanna, 1719, Beniamin Wittwerck) od 1952 znajduje się w St. Andreaskirche w Hildesheim. Jedyny niezarekwirowany dzwon z kościoła NMP, Gratia Dei, spadł i rozbił się w trakcie pożaru kościoła w 1945. Z rozbitych fragmentów w 1970 firma Felczyńskich z Przemyśla wykonała nowy odlew, nie zachowując jednak starych zdobień i dokładnych parametrów. Obok niego zawisł także nowy dzwon Ave Maria (2600 kg). Wśród dzwonów nieprzetopionych i nie zwróconych do Gdańska są także dwa z kościoła Bożego Ciała, przekazane do Muzeum Hanzeatyckiego Domu Gdańskiego w Lubece, zwrócone w 2024 (Johann Gottfried Anthony: 1733 i 1758), oraz dzwon z kościoła św. Mikołaja (Absalon Wittwerck, 1679) mieszczący się w St. Maria Kirche w Kassel.

Wśród dzwonów, które ocalono przed wywozem i które pozostają na swoim dawnym miejscu są trzy z kościoła św. Mikołaja (dzwon Beniamina Wittwerka z 1704, Święty Krzyż Johanna Gottfrieda Anthony’ego z 1756, Emanuela Wittwercka z 1779), dwa dzwony z kościoła św. Trójcy w Oliwie (dzwon zegarowy Gerharda II Benningka z 1619 i Jan Chrzciciel Gerharda III Benningka z 1637), dzwon z pierwszego kościoła jezuitów Gerharda II Benningka z 1615 oraz dzwon Absaloma Wittwercka z 1693 (oba w kościele św. Ignacego Loyoli), dzwon z kaplicy św. Anny (Johann Gottfried Anthony, 1745; kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy). W 2012 po renowacji wieży kościoła św. Jana na swoje miejsce wrócił tamtejszy dzwon zegarowy (Andreas Lange, 1543), po 1945 przechowywany w Ratuszu Głównego Miasta. Istnieją także zachowane dwa dzwony pochodzące z obiektów świeckich: na wystawie w Ratuszu Głównego Miasta tzw. Dzwon Skazańców z południowo-zachodniej wieży (Gerhard II Benningk, 1598) oraz dzwon z sygnaturki dworu Uphagena (Dolne Miasto) (Gerhard III Benningk, 1668), który umieszczono tam około 1800 (wcześniejsza lokalizacja pozostaje nieznana). ALL