ULICE

Wersja z 18:35, 7 paź 2023

ULICE. Ruch prawostronny obowiązuje w Gdańsku od 1882.

Nazewnictwo. Numeracja. Do momentu przejścia Gdańska pod władzę Prus (1793) parcele nie miały numeracji. W księgach gruntowych Głównego Miasta od XIV wieku spisy parcel prowadzone były w układzie topograficznym, ciągami ulic biegnącymi w kierunku Motławy (w dół ulicy: descendendo; do wody: wasserwerts) i od niej w górę (ascendendo, höhewerts), w okresie nowożytnym także „w kierunku wałów” (wallwerts). W bocznych ulicach domy liczono od przecznicy po prawej lub lewej stronie, rzadko stosowano dodatkowe określenia, np. „w kierunku Targu Drzewnego”. Punktami orientacyjnymi były także znaczące budowle publiczne (rzadziej sakralne): ratusze Głównego lub Starego Miasta, Wielka Zbrojownia, Dwór Artusa, Dwór Miejski, bramy miejskie, w odniesieniu do których odliczano domy. Niekiedy posługiwano się także nazwiskami powszechnie znanych mieszkańców danej ulicy (np. w 1764: dom przy Podwalu Staromiejskim obok stolarza Andreasa Ludwiga Wolfa; w 1768: posesja obok domu „francuskiego rezydenta”; w 1770: pomieszczenie przy ul. Straganiarskiej, „w pobliżu perukarza Rathkego”). Aby określić usytuowanie parceli, posługiwano się także nazwami własnymi domów, np. Wielki Krzysztof (ul. Długa 11), Dom Angielski (ul. Chlebnicka 16).

W latach 1793–1794 wprowadzono po raz pierwszy numerację poszczególnych posesji w obrębie Głównego Miasta (numery 1–2020). Najniższe, tzw. numery serwisowe zaczynały się na Ołowiance, najwyższe kończyły się przy Targu Węglowym. Na tych samych zasadach odrębną numerację wprowadzono dla Starego Miasta, Starego Przedmieścia, Długich Ogrodów z Dolnym Miastem, Nowych Ogrodów i Zaroślaka. 1 VII 1853 zaczęła obowiązywać nowa zasada numeracji posesji, z wyjątkiem małych zmian przy ul. św. Ducha, wprowadzonych w latach 60. XX wieku, funkcjonująca do dzisiaj. Była to numeracja według zasady okrężnej: zaczynała się, poczynając od numeru 1, po stronie prawej od skrzyżowania z ulicą główną i wracała po stronie lewej. Zasadę tę stosowano później także dla nowych ulic, z wyjątkiem obecnej al. Grunwaldzkiej i obecnej ul. Kartuskiej, gdzie w 1934 przyjęto nową zasadę: po lewej stronie były numery nieparzyste, a po prawej parzyste. Numeracja ta obowiązuje do dzisiaj. W 1905 pojawiły się tabliczki ze strzałkami pokazującymi wzrost numeracji.

W 1803 zarządzeniem Magistratu dokonano zmian niektórych nazw ulic, wprowadzono zawieszane na rogach tabliczki z ich nazwami, różnicując je kolorystycznie zależnie od dzielnicy. Na Głównym Mieście tabliczki miały kolor zielony, na Starym Mieście – czerwony, na Dolnym Mieście – żółty, na Starym Przedmieściu – niebieski. Po II wojnie światowej pierwszych 200 tabliczek z polskimi nazwami ulic zawieszono 1 VIII 1945, decydującą rolę w ich ustalaniu odegrał Władysław Czerny oraz miejska komisja do spraw nazewnictwa ulic. Wiele nazw z tego okresu było wiernym tłumaczeniem wcześniejszych nazw niemieckich. Ulica Hundegasse (Psia) na wniosek doktora Mariana Pelczara otrzymała miano ul. Ogarnej. Wiele z nazw zmieniano potem uchwałami rady miejskiej lub decyzjami administracyjnymi. Od 1990 nazwy ulic nadawane są uchwałami Rady Miasta na wniosek Urzędu Miasta i opiniowane przez jej podkomisję problemową.

Nawierzchnia, środki bezpieczeństwa. W epoce nowożytnej prawo posiadania prywatnych pojazdów konnych przysługiwało osobom o co najmniej dziesięcioletnim stażu małżeńskim (czyli prowadzącym samodzielne gospodarstwo), powszechnym tłumaczeniem osób łamiąych zakaz było twierdzenie: wóz mój, ale konie nie moje. Rozporządzeniem Rady Miejskiej z 6 II 1711, celem zapobiegania "wyścigom", wprowadzono pod karą aresztu na okres zimy zakaz jazdy saniami po ulicach miasta w godzinach wieczornych i nocnych. Po 1875 brukowano na większą skalę najważniejsze ulice miasta kostką granitową sprowadzaną ze Szwecji, chodniki wykładano małą kostką granitową i płytami z kamienia gotlandzkiego. W 1882 wybrukowano granitem skandynawskim ul. Długą, kostką granitową Długi Targ, w 1886 kostką granitową wyłożono Plac Dominikański. W 1925 miała miejsce pierwsza zakrojona na duża skalę akcja asfaltowania ulic (między innymi obecna al. Zwycięstwa, ulice na Głównym Mieście). W 1952 wymalowano pierwsze w Gdańsku zebry na oznaczenie miejsc przejścia przez jezdnię i ustawiono znaki informacyjne, ustalono limit prędkość samochodów na 40 km/h. Od 1 X 1955 wprowadzono zakaz posługiwania się przez prywatne samochody sygnałami dźwiękowymi. W kwietniu 1960 zamontowano pierwsze lustro (skrzyżowanie ulic Szerokiej, Pańskiej i Węglarskiej), w tym samym miesiącu ustawiono lustra także na skrzyżowaniu ul. Okopowej z ul. Toruńską, skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Hibnera (obecnie ul. Do Studzienki), ul. Marynarki Polskiej z ul. Kliniczną, Bramy Oliwskiej z ul. 3 Maja. W kwietniu 1957 zaczęto masowo ustawiać znaki drogowe (do tego czasu było ich w Gdańsku 47), w tym nowe: przejście dla pieszych, spadek drogi, ruchomy most.

W 1966 testowano (bez powodzenia) na wiadukcie Błędnik pierwsze w Trójmieście przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną uruchamianą przez pieszego. 1 II 1968 na skrzyżowaniu ul. Okopowej i Podwala Przedmiejskiego zainstalowano pierwszą w Gdańsku elektryczną, trójbarwną, z zielonymi strzałkami, sygnalizację świetlną, uruchomioną 15 lutego. Jako drugie, 30 IV 1968, doczekało się świateł skrzyżowanie ulic Świerczewskiego (obecnie Nowe Ogrody) i 3 Maja. Na przełomie lat 60/70. XX wieku ustawiono w Gdańsku wiele sygnalizatorów świetlnych, które później okazały się zbędne (przykładowo: w październiku 1971 sygnalizację otrzymały skrzyżowania ulic Rajska i Heweliusza, Rajska i Podwale Staromiejskie, Szeroka i Węglarska). Z tego czasu jako jedyna nadal (do 2019) funkcjonuje sygnalizacja przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej i ul. Wiejskiej (obecnie ul. Górskiego) w Gospódce. Po wybudowaniu dzielnicy Zaspa, wiosną 1978 przebudowano skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej z ul. Wojska Polskiego i ul. Pilotów, wyposażając je w światła (wcześniej czerwona sygnalizacja świetlna pojawiała się tylko w chwili skrętu tramwaju w ul. Wojska Polskiego). W 1995 działały w Gdańsku 72 sygnalizacje świetlne. W czerwcu 1994 przy Szpitalu Dziecięcym przy ul. Polanki wymalowano na przejściu dla pieszych pierwszą w Gdańsku biało-czerwoną odblaskową zebrę. Pierwsze rejestratory wykroczeń (przejeżdżania przy czerwonym) świetle testowano wiosną 1994 na skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej i al. Wojska Polskiego, pierwszy monitoring części ulic Głównego Miasta (26 kamer, centrala w komisariacie policji na ul. Piwnej) uruchomiono 5 VII 1999. 7 VI 1993 w centrum Wrzeszcza wprowadzono po raz pierwszy w Gdańsku płatne parkowanie (obejmowało rejon ulic: Batorego, Dmowskiego, Sosnowej, Partyzantów, De Gaulle’a, Grunwaldzkiej, Lendziona, Mireckiego, Miszewskiego, Bohaterów Getta Warszawskiego, Fiszera, Matejki, Jaśkowa Dolina). W tym samym roku pojawiły się pierwsze składane blokady parkingowe, zabezpieczające samochody przed kradzieżą i rezerwujące miejsca parkingowe.

Gdańska śmieciarka, 1936

Lampa oświetleniowa wisząca przy skrzyżowaniu obecnych ul. Długiej, ul. Kramarskiej i Długiego Targu, grafika Jeana Baptisty Arnouta (fragment), połowa XIX wieku

Lampa oświetleniowa przy skrzyżowaniu obecnej ul. Świętego Ducha i ul. Koziej, początek XX wieku

Oczyszczanie. W 1661 wprowadzono specjalny podatek od oczyszczania ulic, który nałożono na mieszkańców Głównego Miasta. Inicjatorem był rajca Nicolaus von Bodeck (później burmistrz), który osobiście przekonywał do tego projektu przedstawicieli mieszczaństwa na forum ordynków, zwracając zwłaszcza uwagę na potrzebę zachowania „ozdoby” miasta, czyli poprawienia jego estetyki, psutej (szczególnie w oczach przybyszów) przez nadmierne zanieczyszczenie ulic. W 1663 i 1664 (już jako burmistrz) zadecydował o wyasygnowaniu z kasy kamlarii ogromnej kwoty ponad 9000 grzywien z przeznaczeniem na sprawniejsze niż dotąd usuwanie nieczystości z centralnej i najbardziej prestiżowej części miasta, a mianowicie ciągu ulicznego Długa–Długi Targ. 1 V 1971 wprowadzono mandaty za zaśmiecanie ulic.

Oświetlenie. Od średniowiecza do oświetlania najważniejszych ulic w mieście służyły łuczywa i kaganki, umieszczane głównie na ich narożnikach. Pierwsze lampy olejowe zawieszono na słupach lub linach nad ulicą 25 X 1766 na obszarze Głównego i Starego Miasta: 808 dużych (zwanych od specjalnej konstrukcji elberfeldzkimi) w miejscach szczególnie ważnych i 36 mniejszych, obsługiwanych przez pracowników mających siedzibę w Baszcie Kotwiczników ( baszty, Brama Kotwiczników). W roku 1795 oświetlenie otrzymały ulice na Starym Mieście: 580 lamp, na Starym Przedmieściu: 250, na Dolnym Mieście i Długich Ogrodach: 280, obsługiwane (napełniane i czyszczone) przez punkty działające w każdej z dzielnic. U schyłku 1. połowy XIX wieku było ogółem 130 dużych i 1721 małych lamp. Koszt utrzymania oświetlenia (bez robocizny dla brygad dozorujących) wynosił rocznie 23 850 marek. Lampy umieszczane były na rogach ulic, na łańcuchach nad budynkami i na samych budynkach, zapalane o zmroku, wygaszane o 23.30 (ze względu na szybkie wypalanie oleju), nie funkcjonowały w okresie letnim. Baza techniczna oraz magazyn oleju znajdowały się w Baszcie Kotwiczników.

W celu polepszenia sytuacji 8 V 1844 zgłoszono projekt oświetlenia ulic lampami gazowymi (na wzór Berlina, gdzie system wprowadzono w 1826, oraz Londynu) i budowy gazowni ( gazownie). Po jej uruchomieniu 21 XII 1853 na Starym Przedmieściu i Głównym Mieście (po obecną ul. Szeroką) funkcjonowało 312 latarń ulicznych zasilanych gazem. W 1858 było ich 757, 1 VIII 1887 uruchomiono oświetlenie obecnej ul. Partyzantów we Wrzeszczu (z latarniami co 80 m). Od 1890 wprowadzono również oświetlenie lampami żarowymi, a po roku 1900 na niektórych ulicach oświetlenie elektryczne. Po II wojnie światowej oświetlenie ulic lampami gazowymi wzrastało do roku 1958 (1948 – 917 latarń, 1950 – 1059, 1953 – 1243, 1955 – 1314, 1958 – 1345), po czym nastąpił spadek (1961 – 1015, 1963 – 517, 1965 – 220, 1966 – 94) związany z powszechnym zastosowaniem oświetlenia elektrycznego (przy jednoczesnym wykorzystaniu coraz wyższych masztów i energooszczędnych źródeł światła).

16 VII 1959 uruchomiono oświetlenie lampami jarzeniowymi głównego ciągu komunikacyjnego: ul. Okopowa–Wały Jagiellońskie–al. Zwycięstwa–al. Grunwaldzka. W grudniu 1959 oświetlono lampami jarzeniowymi przymocowanymi do ścian domów ulice na Głównym Mieście: Szeroką, Św. Ducha, Mariacką, Świętojańską, Chlebnicką i ul. Kościuszki we Wrzeszczu.

W 1970 zlikwidowano ostatnie - sześć - latarnie gazowe [zob. Gazownie], w 1978 (w 125-lecie uruchomienia gazowni) zamontowano symboliczne cztery latarnie gazowe przy ul. Latarnianej (pomysł szybko upadł). MrGl BŚ

Zob. też Chlebnicka, Chrobrego, Długa, Długi Targ, Długie Ogrody, Długie Pobrzeże, aleja Grunwaldzka, aleja Hallera, Kurkowa, Mariacka, Motławska, Ojcowska, Piwna, Powstańców Warszawskich, Szeroka, Świętego Ducha, Trakt św. Wojciecha, Wiślna, aleja Zwycięstwa.