DWÓR BRACTWA ŚW. JERZEGO

Aktualna wersja na dzień 15:34, 5 sie 2024

Dwór św. Jerzego (z prawej) i strzelnica między murami, według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600

Targ Węglowy z Wielką Zbrojownią (po lewej), Dworem św. Jerzego, Wieżą Więzienną i Katownią, widok pod strony północnej, Aegidius Dickmann, 1617

Dwór św. Jerzego, Aegidius Dickmann, 1617

Dwór św. Jerzego, Peter Willer, 1687

Dwór Bractwa św. Jerzego, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Dwór Bractwa św. Jerzego
i Brama Złota, Johann Carl Schultz, 1868

Dwór Bractwa św. Jerzego, fot. Rudolf Theodor Robert Kuhn

Dwór Bractwa św. Jerzego, fot. Wilhelm Dreesen, 1893

Dwór Bractwa św. Jerzego, już z wieżyczką ze św. Jerzym, wieżyczki na rogach jeszcze bez dawnych hełmów, 1894

Dwór Bractwa św. Jerzego, od 1898 już z hełmami na narożnych wieżyczkach

Kwiaciarnia Johannesa Gottlieba Brüggemanna w Dworze św. Jerzego

Dwór św. Jerzego, 1949

Dwór Bractwa św. Jerzego po 1950

Dwór Bractwa św. Jerzego, lata 60. XX wieku

Dwór Bractwa św. Jerzego, 2014

Figura św. Jerzego na kopule Dworu Bractwa
św. Jerzego

Odtworzona wielka sala Dworu św. Jerzego w czasie wystawy

DWÓR BRACTWA ŚW. JERZEGO, Targ Węglowy 27. Nazwa Dwór św. Jerzego (curia beati Georgii, lub curia sancti Georgii), którą notowano w księgach miejskich od 1358, odnosiła się do siedziby zarządców szpitala św. Jerzego na Starym Mieście (choć według niektórych autorów oznaczała najstarszy Dwór Artusa, który miał być zbudowany przez bractwo św. Jerzego ( bractwa strzeleckie)). W poszerzonym kręgu mniej „szlachetnych” bywalców ukończonego w 1481 nowego Dworu Artusa członkowie bractwa nie czuli się dobrze. Mnożące się konflikty doprowadziły do wybudowania w latach 1487–1494 na terenie należącej do nich strzelnicy przy Bramie Długoulicznej siedziby, zwanej Dworem Bractwa Świętego Jerzego, w skrócie Dworem św. Jerzego. Po zmianie przeznaczenia w XVII wieku zaczęto go nazywać Halą (św.) Jerzego – (St.) Georgshalle.

Historia. Od 1343 w miejscu późniejszego dworu biegł odcinek muru obronnego Głównego Miasta z fosą. W 1378 dodano na zewnątrz niego drugi ciąg mur i nową fosę. Stary mur podwyższono, a starą fosę zasypano. Między murami bractwo św. Jerzego urządziło strzelnicę (Schießgarten) z pierwszymi zabudowaniami.

Historię budowy Dworu św. Jerzego przedstawia kronika Caspra Weinreicha (koniec XV wieku). Według niej w 1487 uzyskano zgodę na rozebranie dotychczasowego obiektu i zaczęto budowę dworu. Boczne ściany oparto na obu murach, od południa wykorzystano ścianę bramy Długoulicznej i mur tzw. szyi między nią a Wieżą Więzienną (wówczas Wysoką); fundament trzeba było założyć tylko od północy. W 1488 podciągnięto budowę do wysokości łuków nad oknami. W 1489 na gotowych ścianach można było położyć belki. W 1490 ukończono więźbę dachową. W 1491 w dużej sali na piętrze obchodzono doroczne święto grafa majowego. W sąsiedniej baszcie Kurkowej ( baszty, tabela) urządzono „gdanisko” (toaletę) z dojściem po wspartym na arkadowych łukach ganku na murze wysokim (podwyższonym). W 1492 powstał „domek” dla strzelnicy, czyli niezachowana dobudówka od tej strony lub inny kryty obiekt dla stanowisk strzeleckich. Wykańczanie wnętrz trwało do 1494. Budową kierował mincerz Hans Glottau, który był także jednym z trzech zarządców, tzw. mistrzów strzelnicy (Gartenmeister).

Koszty budowy w wysokości 3965 grzywien pokrył rajca Meinhardt von Stein (zm. 7 I 1485 Gdańsk), Rada Miasta dodała 500 grzywien. W 1566 na dachu osadzono blaszaną wieżyczkę z figurą św. Jerzego, a „wiszące” wieżyczki ścian zwieńczono cebulastymi hełmami. W 1591 ganek do baszty Kurkowej przykryto dachem i nadano ostateczny kształt oknom wielkiej sali na piętrze. Zapewne wtedy też na ścianach pojawiły się tynki i znana z najstarszych widoków polichromia.

W 1803 Carl Samuel Held przebudował parter pod odwach, z nowymi pomieszczeniami dla straży, oficerów i aresztantów. Od strony Targu Węglowego dostawiono wiatę wspartą na 8 kolumienkach. Wielką salę na piętrze podzielono stropem na dwie kondygnacje, w których wydzielono ściankami łącznie dziewięć mniejszych pomieszczeń. Powstało przejście łączące piętro ze Złota Bramą.

W 1832 zły stan wieżyczki ze św. Jerzym zmusił do jej rozebrania, wyremontowaną figurę przechowywano w szkole. Cebulaste hełmy wieżyczek ustąpiły miejsca ceramicznym ostrosłupom. Wieżyczkę centralną odbudowano w 1882, zaopatrując ją w starą figurę. W 1898 narożne wieżyczki odzyskały dawną postać hełmów. W 1905 przeprowadzono remont elewacji. W ścianie od ul. Wełniarskiej osadzono renesansowy portal, przypisywany Wilhelmowi van den Blockowi, przeniesiony z domu przy Długiej 55. W południowej połowie parteru otwarto pasaż dla pieszych z wejściami od Złotej Bramy, Targu Węglowego i ul. Wełniarskiej.

W 1945 zniszczeniu uległ dach, zawaliła się także część ściany wschodniej, a wnętrze zostało wypalone. Figurę św. Jerzego ukryto z innymi zabytkami w na terenie elektrowni wodnej w Bielkowie, gdzie odnaleźli ją Wiesław Gruszkowski i Bohdan Szermer. W latach 1950–1953 budynek odbudowano według projektu (z 1951) Ryszarda Massalskiego (projekt konstrukcji: Wacław Witkiewicz) dla Stowarzyszenia Architektów Polskich. Pełne rozmiary (154 m², 7 m wysokości) odzyskała wielka sala na piętrze. Nie odbudowano ganku na murze, zewnętrznych schodów ani parterowej dobudówki od strony dawnej strzelnicy. Na poddaszu powstały pracownie, oświetlone oknami w powierzchni dachu. Odbudowa przywróciła Dworowi wybitne walory architektoniczne, estetyczne i historyczne.

Budynek. Wolno stojący budynek, na planie kwadratu o rozmiarach 14 na 14 m, ma kształt zbliżony do sześcianu, przykrytego czterospadowym dachem, z wyrastającą z wierzchołka wysoką wieżyczką centralną, zwieńczoną hełmem z metaloplastyczną figurą św. Jerzego w walce ze smokiem. Oryginał figury znajduje się w gdańskim Muzeum Narodowym, kopię wykonał w 1953 Marian Ogorzeja. Na hełmie świętego powtórzono za oryginałem herby Polski i Gdańska.

Boczne ściany zamykane są u góry naśladującym budowle obronne krenelażem, potęgują to wrażenie nadwieszone narożne wieżyczki z otworami strzelniczymi i mniejsze wieżyczki w osiach ścian, przypominające stosowane w fortyfikacjach bartyzany. Militarne odniesienia w architekturze odzwierciedlają rycerski charakter elitarnego bractwa, które zbudowało sobie swojego rodzaju twierdzę. Reprezentacyjne ściany rozczłonkowano wysokimi, zakończonymi u góry dwójłuczem wnękami, mieszczącymi wewnątrz okna parteru z ostrołukowymi maswerkami i wielkie prostokątne okna na piętrze. Całość była niegdyś otynkowana i ozdobiona barwną polichromią.

Główne wejście znajduje się od południa, przy Złotej Bramie. Na parterze zróżnicowano poziomy sieni wejściowej z przyległymi pomieszczeniami od wschodu i niżej położonej części od zachodu i północy – dawnego zaplecza strzelnicy, później kolejno odwachu i sklepu z kwiatami, dzisiejszej kawiarni. Reprezentacyjny charakter nosi kryta płaskim stropem wielka sala na piętrze, dostępna schodami poprowadzonymi z sieni i dalej spiralnymi schodami w wiszącej wieżyczce ściany wschodniej, mającej też połączenie z salą na piętrze Złotej Bramy. Przedłużenie schodów z galeryjką w wielkiej sali Dworu prowadzi do pracowni architektonicznych na poddaszu. Dekorację ścian sali stanowią zaznaczone laskowaniem z profilowanych cegieł powtórzenia obrysów zewnętrznych wnęk. Na zewnątrz, przy murze wysokim od północy, powstało przeszklone zejście do piwnicy. Kolebkowo sklepione pomieszczenia piwnicy mogą pochodzić z wcześniejszej budowli.

Użytkowanie. Na początku budynek służył bractwu św. Jerzego jako jego siedziba. Pomieszczenia na parterze były zapleczem strzelnicy. Przechowywano tutaj sprzęt, od strony strzelnicy były stanowiska strzeleckie. Na terenie strzelnicy, przed Basztą Słomianą, musiała być dla bezpieczeństwa ściana z gliny, przed którą pracownik, ukryty w niewielkiej szopie („domku”), wysuwał kij z umieszczonym na końcu celem. W XVI wieku pojawiły się „tarcze szczęścia’ w postaci deski podzielonej na oznaczone liczbami pola, które wkrótce ustąpiły miejsca tarczom, zbliżonym do dzisiejszych, złożonym z siedmiu koncentrycznych kręgów. Raz do roku ustawiano wysoki maszt z drewnianym „kurem” na szczycie, czego później w tym miejscu zakazano.

W XVI wieku doprowadzono wodociąg, przy Dworze powstała fontanna, a na końcu parceli, przed Basztą Słomianą – kolumienka z kranem. Górna sala służyła zebraniom braci, uroczystościom i ucztom. W miarę rozwoju założonej w 1489 strzelnicy pod Grodziskiem wykorzystanie Dworu malało i miasto zaczęło wydzierżawiać parter za opłatą. W latach 1584–1609 dzierżawca Simon Belkau prowadził w wystawionej na terenie strzelnicy drewnianej budzie szkołę szermierczą. Wędrowne trupy aktorskie wystawiały w niej sztuki. W 1617, na prośbę bractwa, jego stary łucznik Christoph Hoffmann otrzymał w Dworze mieszkanie z prawem wyszynku. Od 1647 Rada Miasta prowadziła w budynku dwa razy w tygodniu kontrolę wełnianych materiałów, dopuszczone do sprzedaży oznaczano stemplami zależnie od jakości. Odtąd Dwór św. Jerzego zaczęto nazywać Halą, a stemplowanie „halowaniem”. Członkom bractwa pozostawiono salę na piętrze.

W 1 połowie XVIII wieku udostępniano salę na doroczne zebrania innym bractwom. Bracia św. Jerzego nagromadzili w swojej siedzibie bogatą kolekcję dzieł sztuki, sreber i klejnotów. Według opisu z 1733 była wśród nich ozdobiona bogatą snycerką szachownica, a w 1754 malowany obraz św. Jerzego i osiem szafek ozdobionych herbami. W 1781 wiele z tego padło łupem włamywaczy, którzy zdewastowali wnętrze, po czym resztę kosztowności sprzedano.

W 1798 upadające bractwo św. Jerzego odprzedało Dwór pruskiemu skarbowi państwowemu. Po przeniesieniu stemplowania sukna do Ratusza Głównego Miasta, w 1803 przebudowano dół budynku na główny odwach (Hauptwache). W 1804 piętro, przedzielone stropem i podzielone na małe pomieszczenia, wraz z salą w Złotej Bramie przekazano nowo powołanej Królewskiej Szkole Sztuk Pięknych i Rzemiosła, wydzielono przy tym mieszkanie służbowe dla dyrektora i zbudowano nad gankiem mieszkanko odźwiernego. Nad gankiem do baszty Kurkowej wybudowano ryglowe pięterko z mieszkaniem dla woźnego. Szkoła działała do roku 1873, później z jej pomieszczeń korzystały różne miejskie biura.

W 1905 budynek wrócił w posiadanie miasta. Od 1907 do 1924 działała w nim kwiaciarnia Johannesa Gottlieba Brüggemanna (1864–1924), następnie – do 1945 – jego spadkobierców, część biur na górze wynajmowano, między innymi właścicielom sąsiedniego domu towarowego Freymannów. Od 1953 w odbudowanym ze zniszczeń wojennych Dworze Św. Jerzego gospodaruje Stowarzyszenie Architektów R.P. Parter i piwnice odnajmuje lokal gastronomiczny. AJ

Bibliografia:
Casper Weinreichs Danziger Chronik, ed. Th. Hirsch, F. A. Vossberg, Berlin 1855.
Curicke R., Der Stadt Dantzigk historische Beschreibung, Danzig–Amsterdam 1687, s. 46, 57 (egzemplarz z odręcznymi dopiskami J. Monety z I. poł. XVIII wieku).
Lengnich G., Ius Publicum Civitatis Gedanensis (1769), Danzig 1900, s. 399.
Cuny G., Die St. Georgshalle, Ostdeutsche Monatshefte 7, 6 (1926) s. 600-601.
Gawlicki M., Zabytkowa architektura gdańska w latach 1945-1951, s. 149.
Gehrke P., Danzigs Schützenbrüderschaften in alter und neuer Zeit, Danzig 1895, s. 28-53.
Jędrysik M., Dwór Bractwa św. Jerzego w Gdańsku, Porta Aurea, t. 1, 1992, s. 233-250.
Katalog Zabytków Sztuki Gdańsk Główne Miasto. Warszawa 2006, s. 61-63.
Kloeppel O., Das Stadtbild von Danzig in den drei Jahrhunderten seiner großen Geschichte. Danzig 1937, s. 160-161.
Schultz J. K., Danzig und seine Bauwerke, Danzig 1855 (reprint Darmstadt 1969, s. 118-119).