UPHAGEN JOHANN, bibliofil, historyk, rajca
| < Poprzednie | Następne > |
JOHANN WILHELM UPHAGEN (9 II 1731 Gdańsk – 17 XI 1802 Gdańsk), rajca, kupiec, bibliofil i historyk. Syn ► Petera Uphagena, brat m.in. ► Carla Heinricha. Przez dwa lata praktykował w firmie ojca, za namową ► Gottfrieda Lengnicha, od odbyciu kursów z greki, łaciny i filozofii, wraz z Wilhelmem Heinrichem Uphagenem 7 V 1751 zapisał się na studia w Getyndze, do 1754 studiowali prawo, filozofię i historię. Podczas studiów przyjaźnił się z ► Georgiem Ernstem Remusem i Peterem Castellem, będąc współautorem druków gratulacyjnych z okazji uzyskania przez nich stopnia doktora. Po zakończeniu studiów podróżował po Niemczech, Holandii i Francji, w Gdańsku od lipca 1755. 28 IV 1763 uzyskał kupieckie ► obywatelstwo Gdańska. Od 1765 stał na czele zarządu ► szpitali św. Elżbiety i ► św. Ducha, od 1768 był seniorem gminy reformowanej, kierował też kasą dla ubogich swojej gminy.
Od 1776 ► ławnik, zasiadał w komisjach miejskich zajmujących się podatkami, terytorium miejskim, w randze podpułkownika pełnił funkcję dowódcy trzech (z czterech) gdańskich regimentów: „niebieskiego”, „białego” i „czerwonego” (► kwartały). Od 1792 ► rajca. Wchodził w skład deputacji i zarządów miejskich, do spraw menniczych, ► Wety, Kolegium Handlowego, Straży Ogniowej (podlegały mu latarnie miejskie), Garnizonu, Artylerii, Rady Wojennej. Od 1780 wchodził także w skład ► Kolegium Szkolnego. Złożył ostentacyjnie urząd po przejściu Gdańska pod władzę pruską w 1793. W uznaniu za taką postawę otrzymał od króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego pozłacaną tabakierkę.
Właściciel firmy handlowej, prowadzonej początkowo z ► Carlem Gottliebem Steffensem. Właściciel lub współwłaściciel domów przy Langer Markt 45 (Długi Targ) (tzw. Stary Dom Ławy, ► Dwór Artusa), (zakupionego przez ojca w 1763 w charakterze ślubnego podarunku), przy Breitgasse 71 i 24 (ul. Szeroka), Brotbänkengasse 40 (ul. Chlebnicka), Frauengasse 38 (ul. Mariacka), Heilige-Geist-Gasse 83 (ul. św. Ducha). Był właścicielem podmiejskiej wsi Buszkowy (1754), spichrza Małpa (► Spichlerze, ul. Chmielna 78). W 1775 nabył kamienicę przy Langgasse 370 (ul. Długa 12), do której po przebudowie wprowadził się 19 X 1779, obecnie tak zwany ► Domem Uphagena, od 1781 był współwłaścicielem (z kupcem gdańskim Adamem Gottliebem Freudem) pałacyku przy Langgarten 201 (ul. Długie Ogrody 47), który wydzierżawił prezydentowi Gdańska ► Johannowi Christianowi von Lindenowskiemu. Od swojego przyjaciela ze studiów, doktora i botanika ► Georga Ernsta Remusa nabył w 1790 posiadłość z dworem ► Monplaisir we Wrzeszczu (obecnie al. Grunwaldzka 5).
Od 1776 członek ► Towarzystwa Przyrodniczego (kandydaturę zgłoszono 17 października, członkiem został 13 listopada, wpłacił 100 guldenów wpisowego), od 1786 członek korespondent Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Getyndze, od 1783 członek Towarzystwa Starożytniczego w Londynie. W 1798 został akcjonariuszem spółki, która pod kierunkiem ► Jakoba Kabruna, przystąpiła do budowy w Gdańsku ► Teatru Miejskiego. Autor prac historycznych: o pochodzeniu książąt pomorskich (w tym ► Sobiesławiców), będącej polemiką z poglądami kwestionującymi prawa Polski do Gdańska i Pomorza Ehrenrettung der älteren Polnischen Geschichtsschreiber, gegen die neulich im Drucke erschienene: Gründliche Nachricht von den Herzogen von Pommern Danziger Linie (1774) i wydanego potajemnie (z uwagi na krytykę państwa pruskiego) Parerga historica (1782). M.in. według jego zdania Gdańsk został założony za czasów króla perskiego Dariusa Hystaspisa (ok. 570 p.n.e – 495 p.n.e.).
Testamentem ustanowił Fideikommiss für die Uphagensche Familie (► Związek Rodzinny Uphagenów). Bibliofil, jego księgozbiór liczył około 10 500 dzieł, ponad 15 000 woluminów, w tym 280 rękopisów, 165 map i sztychów. Znaczącą część dzieł nabył w 1795 na aukcji podczas licytacji słynnej biblioteki Heinricha Wilhelma Rosenberga (1711–1794) (zob. ► Albrecht Rosenberg), nabywał także części kolekcji innych gdańszczan: ► Johanna Fidalke czy ► Jacoba Theodora Kleina. W testamencie zobowiązał spadkobierców do pozostawienia biblioteki jako zbioru niepodzielnego (w 1879 zbiór podarowano ► Bibliotece Miejskiej).
Od 19 V 1763 żonaty był z Johanną Florentyną (zm. 10 III 1766, prawdopodobnie na skutek gruźlicy, pochowana w krypcie grobowej ojca w ► kościele Najświętszej Marii Panny pod płytą nr 143), córką Karla Uphagena, ławnika (od 1746). Od 24 I 1769 ponownie żonaty, z Abigail, córką Valentina Andreasa von Borgmanna. Zmarł bezdzietnie, pochowany w ► kościele św. Piotra i Pawła (zachowana płyta nagrobna). Jego imię noszą ulica (do 1945 Uphagenweg) i ► park we Wrzeszczu, od 6 XII 2011 tramwaj PESA Swing 120NaG SWING nr 1014. Jest także patronem Nagrody Miasta Gdańska dla Młodych Naukowców (► nagrody miasta Gdańska).
Bibliografia:
Die Matrikel der Georg-August-Universität zu Göttingen 1734–1837, Bd. 1, Hildesheim und Leipzig 1937, s. 88.
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. 7, s. 553.
Czerniakowska Małgorzata, Jan Uphagen (1731–1802) – bibliofil i miłośnik nauk przyrodniczych, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 2002, nr 2, s. 111 122.
Trzoska Jerzy, Uphagen Jan, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Gdańsk 1997, s. 398–399.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 1, 472.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814, t. II, Gdańsk 2008, s. 352.
