EHLER CARL GOTTLIEB, burmistrz Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
CARL GOTTLIEB EHLER (8 IX 1685 Gdańsk – 22 XI 1753 Gdańsk), burmistrz Gdańska. Wnuk burmistrza Friedricha Ehlera. Syn Carla (3 II 1646 Gdańsk – 13 VI 1686 Gdańsk), od 20 XII 1678 posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli), ławnika (od 1681), rajcy (w 1686), dzierżawcy należącego do klasztoru cystersów w Oliwie majątku Konradshammer, z pierwszą żoną Anną Elisabeth z Schumannów założyciela fundacji stypendialnej na rzecz ubogich uczniów gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Matką była druga żona Carla, Constantia (22 IX 1653 Gdańsk – pochowana 22 VII 1704 Gdańsk), córka burmistrza Nicolausa von Bodecka. Miał trzy siostry, z których Constantia Elisabeth (21 IV 1683 – pochowana 9 VIII 1731) wyszła w 1710 za Melchiora Schefflera, potomka gdańskiego medyka Johanna Ernsta Schefflera; Adelgunda Concordia (10 IV 1684 – pochowana 23 I 1744) poślubiła w 1708 późniejszego burmistrza Johanna Wahla; Anna Wirginia (22 X 1686 jako pogrobowiec – pochowana 14 IV 1733) wyszła za mąż w 1711 za Georga Ludwiga Franckenbergera.
We wrześniu 1700 podjął naukę w gdańskim Gimnazjum Akademickim, od razu w wyższej klasie (secunda). W 1705, na zakończenie nauki w gimnazjum, wziął udział w dyspucie odbytej pod kierunkiem profesora prawa w Gdańsku, Samuela Friedricha Willenberga. W 1705 studiował na uniwersytecie w Królewcu i opublikował tam dysertację z zakresu prawa. W 1706 podjął studia na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, mającym – podobnie jak królewiecka uczelnia – luterański charakter. W 1707, na zakończenie edukacji, odwiedził jeszcze kalwiński uniwersytet w Lejdzie. Nawiązał tu naukowy kontakt z innym gdańszczaninem, meteorologiem i astronomem Johannem Arndtem, późniejszym profesorem gimnazjów akademickich w Toruniu i Gdańsku. W kolejnej dekadzie współpracował i korespondował z filozofem racjonalistą z uniwersytetu w Halle, Chrystianem Wolffem oraz Johannem Christophem Gottschedem, pisarzem i teoretykiem literatury.
Po powrocie do Gdańska, w 1710 odsprzedał Alexandrowi Paip trzymany po ojcu majątek Konradshammer. Od 1711 był sekretarzem miejskim, 8 II 1714 otrzymał kupieckie obywatelstwo Gdańska (jako tzw. Bürger-Kind), od 1722 był ławnikiem Głównego Miasta, w 1726 conseniorem Ławy, od 1727 rajcą, w 1730 był sędzią. Od 1740 był burmistrzem. Urząd pierwszego burmistrza pełnił w 1741, 1745 i 1750 (w tym ostatnim roku dwukrotnie, również w wyborach uzupełniających z sierpnia), drugiego w 1740, 1744, 1748 i 1753, trzeciego w 1743, 1747, 1749 i 1752, czwartego w 1742, 1746 i 1751. W 1737 i 1743 król polski August III wyznaczył go burgrabią w Gdańsku.
Jako sekretarz w 1713 przebywał z misją dyplomatyczną w Anglii. W 1720 był jednym spośród kilku członków założycieli pierwszego gdańskiego towarzystwa naukowego Societas Litteraria. W ramach prac tego towarzystwa zajmował się pisaniem przyczynków z zakresu filozofii i matematyki. Promocję w szeregi patrycjatu (od zgonu jego ojca, Karla Ehlera, nikt z Ehlerów nie zasiadał w gremiach rządzących miastem) z pewnością utorowało mu nie tylko świetne nazwisko i odziedziczony majątek, ale także reprezentowane przezeń umiejętności i wiedza. Poprzez swoje uniwersyteckie przygotowanie i naukowe inklinacje znakomicie bowiem pasował do rządzącej wówczas Gdańskiem elity tzw. uczonych, profesorów Gimnazjum Akademickiego i oświeceniowych pasjonatów nauki spośród patrycjuszowskich kręgów.
W 1733, podczas przygotowań do wojny w obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, jako zwolennik jego elekcji był jednym z dwóch pełnomocników Rady Miejskiej (obok szwagra, wówczas jeszcze rajcy, Johanna Wahla) wyznaczonych do kontaktów z chroniącym się w mieście monarchą i jego wojskowym otoczeniem. Uzgadniał środki obrony, podział militarnych zadań, zaciągi nowych żołnierzy do gdańskiego garnizonu. Już po kapitulacji Gdańska obaj rajcy przewodniczyli gdańskiej delegacji wysłanej we wrześniu 1734 na dwór carycy Anny do Sankt Petersburga w celu wynegocjowania między innymi wysokości kontrybucji, zapłatą której obciążono Gdańsk. Rokowania trwały do czerwca 1735 i zakończyły się połowicznym sukcesem. Miasto uzyskało tzw. akt przebaczenia, jednak musiało zapłacić Rosji milion talarów odszkodowania. Trzy gdańskie ordynki wysoko oceniły starania delegatów, po powrocie otrzymał podarek w wysokości 2000 dukatów jako zwrot kosztów pobytu (przewodniczący delegacji Johann Wahl otrzymał 8000 dukatów). Słów uznania nie szczędził wysłannikom Johann Andreas Sartorius (wówczas student prawa) w specjalnie napisanym wierszu.
Podczas pobytu w Sankt Petersburgu nawiązał również kontakty naukowe z tamtejszą Akademią Nauk, między innymi w latach 1735–1742 korespondował z wybitnym matematykiem szwajcarskim Leonhardem Eulerem, twórcą tzw. teorii grafów, tam wówczas pracującym. Patronował również kontaktom innych uczonych gdańskich z ośrodkiem naukowym w Sankt Petersburgu. Jego zamiarem było wówczas także opracowanie spuścizny po Janie Heweliuszu, znajdującej się od pewnego czasu w Paryżu. W tym celu korespondował z astronomami francuskimi.
W sierpniu 1739 brał udział w negocjacjach z przeorem klasztoru cystersów w Oliwie w sprawie renowacji brzegu Wisły między Szańcem Zachodnim Wisłoujścia a Karczmą Balastową (w Nowym Porcie). Sporne kwestie jurysdykcyjne ciągnęły się aż do marca 1740, tj. do jego wyboru na burmistrza. Cystersi zarzucali mu podczas negocjacji, jako dzierżawcy ich posiadłości w Konradshammer, złą wolę i jedynie udawanie przyjaźni. Obie strony nie doszły do porozumienia. W okresie nowej fali walk i konfliktów społeczno-politycznych w Gdańsku w połowie XVIII wieku między patrycjatem a opozycją cechową, wówczas już jako burmistrz, odegrał pierwszoplanową rolę. Niechęć pospólstwa i plebsu kierowała się wówczas w sposób szczególny przeciwko rządom „uczonych”, których był przedstawicielem. M.in. w 1749 doszło do incydentu pomiędzy nim a tragarzem, obywatelem miasta Johannem Wilhelmem Wernerem. Zasądzony osobiście przez niego na wysoką i niesprawiedliwą karę, Werner odwołał się do króla Augusta III i uzyskał nie tylko zmianę wyroku, ale i wysokie odszkodowanie.
W 1750, za jego prezydentury, król deklaracją z 20 lipca ogłosił wprowadzenie w życie szeregu ustępstw na rzecz cechowej opozycji, m.in. innymi dokooptowanie do Rady i Ławy Miejskiej przedstawicieli pospólstwa oraz zwiększenie uprawnień kontrolnych Trzeciego Ordynku. Deklaracja ta weszła ostatecznie w życie 8 II 1752. Oznaczała nie tylko złamanie monopolu patrycjatu na władzę w mieście, ale także zwiększenie uprawnień monarszych.
23 XI 1713 poślubił w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP) Anne Florentine (1685–1768), córkę kupca Andreasa Franckenbergera. W związku tym doczekał się trojga dzieci. Syn Karl Ludwig (23 XI 1717 Gdańsk – 15 XII 1768 Gdańsk) 18 III 1729 zapisany został do trzeciej klasy Gimnazjum Akademickiego, od 1746 był sekretarzem miejskim, 12 maja tego roku otrzymał obywatelstwo gdańskie, od 1755 był ławnikiem, od 1765 rajcą, również uczony, interesował się zoologią, ożenił się z Florentiną Constantią, córką burmistrza Friedricha Reygera. Córki Florentine Constantia (ur. 1714) oraz Anna Wirginia (ur. 1716) dożyły późnej starości, nie wiadomo jednak, czy wyszły za mąż.
Pochowany 13 XII 1753 w kościele NMP, gdzie także spoczęła wdowa po nim, jak również rodzice i siostry.
Bibliografia:
Annales Monasterii Olivensis, Toruń, 1916-1919.
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. IV, s. 47; t. VI, s. 360; t. VIII, s. 244.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 273, 313.
Cieślak Edmund, W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, Gdańsk 1986 (przez indeks).
Czerniakowska Małgorzata, Ehler Karol Bogumił (1685-1753), w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement III, Gdańsk 2012, s. 71–72.
Methner Arthur, Die Danziger Stadtschreiber 1650–1700, Danziger Familiengeschichtliche Beiträge, H. 2, 1934.
Schwarz F., Ehler Karl Gottlieb, w: Altpreussische Biographie, Bd. 1, Koenigsberg 1936.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf/Schwentine 1986-1992, Bd I.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342-1792 i 1807-1814, t. I Spisy, t. II Biogramy, Gdańsk 2008.
