KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG

Aktualna wersja na dzień 09:49, 8 sie 2023

Były gmach Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku, 2019

Tablica upamiętniająca Komisarzy Generalnych RP w Gdańsku, odsłonięta 6 VI 2023 przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie

Maciej Biesiadecki komisarz generalny Rzeczypospolitej Polskiej w II Wolnym Mieście Gdańsku 8 II 1920 – 5 VII 1921

Leon Pluciński, w latach 1921–1924 komisarz generalny Rzeczypospolitej Polskiej w II WMG

Kajetan Dierżykraj-Morawski, p.o. komisarza generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w II Wolnym Mieście Gdańsku 1 X 1923 – 28 II 1924

Kazimierz Papée , komisarz generalny Rzeczypospolitej Polskiej w II Wolnym Mieście Gdańsku 15 III 1932 – 30 XII 1936

Mariana Chodackiego, ostatni komisarz generalny Rzeczypospolitej Polskiej, 30 XII 1936 – 1 IX 1939, w II WMG

Major (następnie płk) Antoni Rosner (z prawej) i radca legacyjny KGRP dr Stefan Rosicki

Tadeusz Perkowski, do maja 1939 (wypadek w Kałdowie) zastępca komisarza generalnego RP, 1939

Wkroczenie gdańskiej policji do gmachu Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w II WMG 1 IX 1939

Aresztowani 1 IX 1939 pracownicy Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polski przewożeni samochodami do Victoriaschule

KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG (KGRP). Przedstawicielstwo polskie w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG), nawiązujące nazwą do stosunków polsko-gdańskich z okresu króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (XVIII wiek). Pośredniczyło między rządem polskim a Senatem II WMG, niemającym prawa utrzymywać własnego przedstawicielstwa w Warszawie. Stojący na jego czele komisarz podlegał bezpośrednio premierowi Rzeczypospolitej Polskiej, który na jego wniosek mianował pracowników KGRP.

Pierwszy (oficjalny) komisarz, Maciej Biesiadecki, rozpoczął urzędowanie 8 II 1920 w hotelu Danziger Hof, 7 VI 1920 przeniósł się do odrębnego budynku przy Delbrückallee 3A (u zbiegu obecnych ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Hoene-Wrońskiego, obecnie siedziba rektoratu Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego). W 1923 biura: prawne, wojskowe, handlu zagranicznego i Polskiej Agencji Telegraficznej przeniesiono budynku przy Neugarten 27 (ul. Nowe Ogrody 27, obecnie Komenda Miejska Policji). Zakres uprawnień KGRP był znacznie szerszy od typowego przedstawicielstwa dyplomatycznego, korzystał on z prawa eksterytorialności. Do 1932 wykazywał dużą samodzielność w podejmowaniu decyzji, potem jego działalność została w znacznej mierze podporządkowana Ministerstwu Spraw Zagranicznych (MSZ). W skład KGRP wchodziły początkowo cztery departamenty: polityczno-administracyjny, wojskowy, techniczno-handlowy, skarbowy i kilka urzędów. Poszczególne ministerstwa miały w KGRP swoje przedstawicielstwa. Od 1923 w skład KGRP wchodziło 10 oddziałów:

I – Ogólny (prawno-polityczny, podległy MSZ), zajmował się rokowaniami i umowami polsko-gdańskimi, sprawami organizacyjnymi w latach 1920–1939, sprawami polsko-gdańskimi na forum Ligi Narodów, stosunkami z Wysokim Komisarzem Ligi Narodów oraz z Senatem II WMG, sprawami gospodarczymi, prowadził nadzór nad Dyrekcją Kolei w Gdańsku, Pocztą Polską, Gdańską Dyrekcją Ceł, Radą Portu i Dróg Wodnych, stoczniami, bankowością i finansami II WMG, administracją nieruchomości i podziałem mienia popruskiego, sprawami kadrowymi oraz administracją komisariatu.

II – Kulturalno-Oświatowy (podległy MSZ), zajmujący się partiami politycznymi, związkami zawodowymi, stowarzyszeniami, wyborami do Volkstagu, kościołami i duszpasterstwem, akcjami antypolskimi i antyżydowskimi, polskim ruchem kulturalnym i społecznym, prasą i propagandą, kongresami i zjazdami międzynarodowymi, wizytami w II WMG, odczytami.

III – Konsularno-Paszportowy (podległy MSZ), zajmujący się sprawami zagranicznymi II WMG, raportami politycznymi, sprawami mniejszości, sprawami wizowo-paszportowymi.

IV – Delegat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

V – Wydział Wojskowy, zajmujący się sytuacją wojskową, polityczną, organizacjami paramilitarnymi, prowadził nadzór nad Wojskową Składnicą Tranzytową na Westerplatte.

VI – Przedstawiciel Polskiej Agencji Telegraficznej.

VII – Delegat Ministerstwa Przemysłu i Handlu.

VIII – Urząd Marynarki Handlowej.

IX – Polska Kasa Rządowa (z siedzibę przy Reitbahn, obecnie ul. Bogusławskiego 4).

X – Delegatura Prokuratorii Generalnej RP.

Pierwsze trzy tworzyły „ścisły komisariat”. Do obowiązków przedstawicielstwa należała opieka nad obywatelami polskimi i gdańską Polonią. MA

Sześćdziesięciu pracownikom Komisariatu przysługiwało prawo eksterytorialności (posiadali immunitet dyplomatyczny). Ich rodziny w większości, na polecenie komisarza Mariana Chodackiego, w sierpniu 1939 zostały wysłane do Polski. 1 IX 1939, o godzinie 10, Niemcy zajęli budynek Komisariatu przy Neugarten 27 i aresztowali personel znajdujący się tam na nocnym dyżurze, oraz pracowników którzy mieszkali w budynku (łącznie 24 osoby). Pozostałych dyplomatów Komisariatu aresztowano w ich gdańskich mieszkaniach. Wszyscy przewiezieni zostali do Victoriaschule. Traktowano ich brutalnie, tak samo jak innych zatrzymanych tam Polaków. Mariana Chodackiego aresztowano około godziny 9.30 w jego mieszkaniu przy ul. Gralathstrasse 2 (ul. Hoene–Wrońskiego) i przewieziono do budynku Prezydium Policji przy Karrenwall 9 (ul. Okopowa), gdzie przebywał do 3 września. W jego mieszkaniu z 31 VIII na 1 IX nocowali także kierownik Wydziału II Kulturalno-Oświatowego Antoni Zalewski, zastępca kierownika Wydziału III Konsularno-Paszportowego Adam Głogowski, sekretarz komisarza Jan Dunst. Po aresztowaniu wywieziono ich osobnymi samochodami do Victoriaschule. Na skutek zawieszenia połączeń kolejowych aresztowania uniknęli pracownicy Komisariatu dojeżdżający z Polski.

Obawiając się, że podobnie potraktowany zostanie niemiecki personel dyplomatyczny znajdujący się w Polsce, niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nakazało umieszczenie aresztowanych pracowników Komisariatu w „honorowym areszcie”. Z Victoriaschule 2 września przeprowadzono ich pod eskortą do więzienia przy Schiesstange (ul. Kurkowa), a 3 września rano przetransportowano do prezydium policji przy ul. Karrenwall 9. Około godziny 16.00 zgromadzono wszystkich w sali konferencyjnej i przybyły tam SS-Standartenführer Emil Veesenmayer z MSZ w Berlinie zapowiedział, że zostaną wymienieni na dyplomatów niemieckich.

Wyżsi urzędnicy Komisariatu (Wiesław Arlet, Adam Głogowski, dr Mendyka, dr Stanisław Mielech, Włodzimierz Moderow, płk dypl. Wincenty Sobociński, kpt. Tchórzewski, Eustachy Wołłowicz, Antoni Zalewski, Zygmunt Zawadowski) pod eskortą pojechali do swoich mieszkań po rzeczy osobiste, następnie zakwaterowano ich w dwóch pokojach w hotelu „Vanselow” przy Heumarkt 3 (Targ Sienny), wraz z przywiezionym tam wieczorem Marianem Chodackim. Rano 4 września, po śniadaniu, autobusami gdańskiej komunikacji miejskiej wywieziono ich z Gdańska do Tilsit (Tylża, obecnie Sowietsk, obwód kaliningradzki, Rosja), gdzie zakwaterowano ich w jednym z hoteli w centrum miasta. 5 września wymienieni na niemieckich dyplomatów przekroczyli granicę litewską, zatrzymali się w Kownie, 7 września przekroczyli granicę polsko-litewską.

Niżsi pracownicy Komisariatu (około 40 osób) zostali z prezydium policji przeprowadzeni z powrotem do Victoriaschule, ale zmienił się stosunek do nich. Umieszczono ich w salach na pierwszym piętrze, od 5 września mogli pod eskortą wychodzić do miasta po zakupy oraz pójść do mieszkania po rzeczy osobiste. 6 września zwrócono im dokumenty i pieniądze. Następnego dnia przywieziono im śniadanie z hotelu „Vanselow”, po czym autobusami miejskimi zawieziono do Tilsit, później do granicy litewskiej, skąd Litwini przewieźli ich do polskiego poselstwa w Kownie. JTU