GRUNWALDZKA, aleja
| < Poprzednie | Następne > |
W 1864 roku poprowadzono przez Wrzeszcz linię omnibusu, w 1872 rozpoczęto budowę linii tramwaju konnego biegnącego do Oliwy, z zajezdnią i wozownią w Oliwie, na rogu al. Grunwaldzkiej i obecnej ul. Pomorskiej (al. Grunwaldzka nr 537); z czasem przy parku i szosie powstała charakterystyczna pętla tramwajowa ( tramwaje).
W latach 1890–1892, po założeniu pod aleją głównego kolektora kanalizacyjnego i sieci wodociągowej, miała miejsce stopniowa, od roku 1900 intensywna modernizacja ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu. Otrzymała ona wówczas nazwę Hauptstraße (ul. Główna); jej dalszy odcinek w obrębie Strzyży i Oliwy nazywano na planach z początku XX wieku Pommersche Chaussee, w Oliwie – Danziger Chaussee, a w sąsiedztwie obecnej Żabianki – Zoppoter Chaussee. Niewysoką, klasycystyczną zabudowę zastąpiła we Wrzeszczu cztero- i pięciokondygnacyjna architektura eklektycznych kamienic, budowanych w stylu secesji, zwarta zwłaszcza na odcinku od Heiligenbrunnerweg (ul. Do Studzienki) do Jäschkentaler Weg (ul. Jaśkowa Dolina) oraz w obrębie dawnego placu-rynku (tu m.in. Tites-Hotel w rejonie skrzyżowania z obecnej ul. Konopnickiej, inne hotele, siedziby banków, apteki, sklepy, w rejonie obecnego wieżowca Olimp – budynek Towarzystwa Kredytowego).
W początkowym odcinku Hauptstraße (do skrzyżowania z drogą do Świętej Studzienki – Heiligenbrunnerweg) zabudowa była w większości wolno stojąca: obok dawnego dworku Uphagenów (z ogrodem-parkiem, od roku 1908 publicznym) znajdowała się restauracja Stoeckmanna – obecnie Teatr Miniatura (al. Grunwaldzka nr 16). Przy współczesnej al. Grunwaldzkiej nr 24 funkcjonował sklep towarowy Nathana Sternfelda. W 1909 roku w centrum Wrzeszcza na tzw. rynku zburzono wieżę zegarową, na Potoku Jaśkowym pojawiła się istniejąca do dziś studzienka z fontanną. Powstał także istniejący obecnie (jako kantor przed Gdańskim Centrum Handlowym „Manhattan”) budynek stacji benzynowej (al. Grunwaldzka nr 92). Za rynkiem, w kierunku Strzyży, zabudowa była częściowo zwarta (zwłaszcza w północnej pierzei, do skrzyżowania z Labesweg (ul. Kościuszki)), częściowo wolno stojąca. Na tym odcinku 25 VII 1909 oddano do użytku budynek dzielnicowej poczty z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 108). W granicach Strzyży w latach 1893–1896 przy skrzyżowaniu z drogą do Brętowa (obecna ul. Słowackiego) umieszczono koszary regimentu huzarów, w okresie 1896–1901 rozbudowane dla dwupułkowej brygady (po roku 1920 koszary policji porządkowej II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), Schutzpolizei; w latach 1945–1996 Wojska Polskiego). Magazyny z zaopatrzeniem dla brygady znajdowały się za cmentarzem katolickim, przy obecnej al. Grunwaldzkiej nr 163, po roku 1920 funkcjonowały jako budynki fabryki wyrobów cukierniczych ( przedsiębiorstwa), po 1945 była tam siedziba oddziału fabryki wyrobów cukierniczych Bałtyk, obecnie teren zajmują placówki handlowe i centrum biurowe. Na rogu Hauptstraße i Labesweg (obecnie początkowy odcinek ul. Kościuszki) powstał w roku 1899 hotel Hohenzollern. Za Labesweg (ul. Kościuszki) funkcjonował przy szosie (al. Grunwaldzka nr 157) od roku 1709 do 1946 cmentarz katolicki (potem zwany Starym; cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża Dolna).
Ulica-szosa była na całej długości jednopasmowa, z podwójnymi torami tramwajowymi w bruku (od 1901 roku tramwaj elektryczny). Linia po opuszczeniu Wrzeszcza kierowała się ku Polankom, odchodząc z głównego traktu na skrzyżowaniu z Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego). Po 1925 roku tory przeniesiono na nowo powstałą obecną al. Wojska Polskiego, na jej skrzyżowaniu z al. Grunwaldzką znalazła się pętla tramwajowa, czynna do około 1957 roku, która była przystankiem końcowym dla linii biegnącej z Gdańska do Wrzeszcza (do roku 1945 nr 2, po 1945 linia nr 1).
Po 1895 roku przy szosie zlokalizowano (obecnie al. Grunwaldzka nr 195) magazyn sprzętu pontonowego batalionu saperów stacjonującego w koszarach przy ul. Szymanowskiego, po roku 1920 powstała tam baza techniczna miejskich tramwajów, użytkowana do 1997 (Wagenhäuser des Train-Depots, po 1945 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia, obecnie siedziba klubu studenckiego Żak). Na peryferiach ówczesnego Wrzeszcza, między al. Grunwaldzką a torami kolejowymi, w latach 1897–1906 powstała istniejąca do dziś kolonia 108 dwurodzinnych domów robotniczych, zbudowana przez Fundację Abegga (obecnie ul. Kolejarzy, Miedziana, Syrokomli, Gomulickiego, Ceglana). W 1914 roku nad jezdnią wybudowano wiadukt linii kolejowej z Wrzeszcza do Starej Piły.
Od 1920 do 1995 roku wschodnia część al. Grunwaldzkiej, sąsiadująca z linią kolejową od obecnej ul. Braci Lewoniewskich po Oliwę, stała się terenem przemysłowym Gdańska; działały tam zakłady różnych branż ( przedsiębiorstwa). W rejonie obecnego przystanku Gdańsk-Zaspa (al. Grunwaldzka nr 211–213) powstały w roku 1920 zakłady meblarskie Oikos oraz wytwórnia parkietu Ernsta, potem Heinricha Behrendtów (po 1945 Gdańskie Fabryki Mebli, obecnie w tym miejscu w nowych pawilonach salon Top Meble oraz sklepy z wyposażeniem mieszkań). Po włączeniu w 1926 roku Oliwy do Gdańska nazwę Hauptstraße rozciągnięto także na szosę w tej dzielnicy. Po dojściu w Gdańsku do władzy zwolenników Adolfa Hitlera (1933) ulicę przemianowano na Adolf-Hitler-Straße, jednocześnie w 1934 zmieniając numerację domów, z podziałem na numery nieparzyste (wschodnia pierzeja) i parzyste (zachodnia pierzeja). Numeracja zachowywała ciągłość w obrębie całego II WMG (także w Sopocie); w Gdańsku kończyła się na numerze 617.
W 1945 roku zabudowa wschodniej pierzei ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu, uległa znacznym zniszczeniom (do 50%). Ocalała natomiast w większości XIX- i XX-wieczna zabudowa Oliwy. W roku 1945 ulicy nadano nazwę al. Grunwaldzka. Przy niej, w ocalałych willach i kamienicach we Wrzeszczu, mieściło się po wojnie wiele ważnych instytucji: konsulat amerykański (al. Grunwaldzka nr 1 – od 1956 roku chiński); Stacja Krwiodawstwa przy siedzibie Polskiego Czerwonego Krzyża (nr 4 – od roku 1947); konsulat szwedzki (w dawnym dworku Uphagenów – al. Grunwaldzka nr 5, w latach 1976–2001 – Pałac Ślubów); Teatr Miejski (pod nr. 16 – w latach 1948–1950 prywatny Teatr Łątek, od roku 1950 Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Miniatura”, w roku 1955 ponadto lokum studenckiego teatrzyku Bim-Bom); studio nadawcze gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia (nr 18 – od roku 1947 do dziś); Izba Skarbowa (nr 26–28); Centrala Telefoniczna przy Urzędzie Pocztowym (nr 108 – uruchomiona w roku 1946); restauracja Pod Kominkiem (nr 82 – w ocalałym fragmencie znajdującego się przy dawnym Rynku domu handlowego); Komenda Miejska Milicji Obywatelskiej (MO; nr 90); Urząd Stanu Cywilnego (nr 130), I i II Urząd Skarbowy (137, na tzw. później Wysepce – następnie siedziba Banku PKO BP). W Oliwie, u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Poczty Polskiej, w 1950 pojawił się pierwszy w Gdańsku bar mleczny, w 1955 – pierwsza oszklona budka telefoniczna. W latach 1945 i 1946 prywatni inwestorzy odbudowywali część zniszczonych kamienic wschodniej pierzei ulicy. W końcu 1946 roku zapadła decyzja o budowie dwupasmowej arterii łączącej Gdańsk z Gdynią. W roku 1947 rozpoczęto rozbiórkę zniszczonych domów we Wrzeszczu, w północnej pierzei, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona, co umożliwiło poszerzenie ulicy i wydzielenie torowiska tramwajowego – m.in. w ciągu trzech lat wybudowano przy pomocy junaków Służby Polsce drugi pas ruchu w kierunku Oliwy i Gdyni.
W rejonie ul. Lendziona jezdnie obu kierunków umieszczono w odległości około 45 m od siebie, tworząc tzw. Wysepkę i zachowując częściowo jej secesyjną zabudowę; przejazd tramwajowy między domami na Wysepce powstał w 1962. Od roku 1951 ruszyła budowa tzw. Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej w stylu socrealizmu i modernizmu, z wieloma budynkami użyteczności publicznej; były to m.in. Spożywczy Dom Towarowy na parterze budynku Samopomocy Chłopskiej (al. Grunwaldzka nr 100–102, następnie Delikatesy Gallux, po roku 1990 – Starogdańskie, obecnie siedziby banków), Powszechny Dom Towarowy (pod nr. 107–109: popularny PDT, później Dom Towarowy „Neptun”, po 1990 Galeria Centrum, obecnie budynek wyburzony, a w jego miejsce powstaje Centrum Biurowe „Neptun”.
W 1960 roku powstało Gdańskie Biuro Projektów Budownictwa Komunikacyjnego (al. Grunwaldzka nr 141), w 1961 – restauracja i kawiarnia Cristal (pod nr. 105 – przy zamkniętym od tego czasu wlocie ul. Klonowej do al. Grunwaldzkiej), w 1963 oddano do użytku budynek Telekomunikacji z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 110 – w sąsiedztwie Urzędu Pocztowego nr 6 przy al. Grunwaldzkiej nr 108), w 1967 nową siedzibę otrzymał Narodowy Bank Polski (al. Grunwaldzka nr 19–23, obecnie Bank Millennium). W latach 60. XX wieku przy alei we Wrzeszczu powstały także budynki Spółdzielczego Domu Towarowego „Sezam” (al. Grunwaldzka nr 56), Robotniczego Stowarzyszenia „Ster” (nr 103 – obecnie, po przebudowie około roku 2000, nowa siedziba PKO BP), a u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Partyzantów w roku 1969 oddano do użytku pierwszy w Gdańsku szesnastopiętrowy wieżowiec (al. Grunwaldzka nr 92/98), potocznie nazywany Olimpem (od kawiarni na najwyższym piętrze) lub „dolarowcem” (z powodu formy nabywania mieszkań). We Wrzeszczu lokowano także zakłady przemysłowe (np. Hydrobudowa pod nr. 135, Zakład Mleczarski w sąsiedztwie skrzyżowania z ul. Kościuszki, pod nr. 139). W pierzei południowo-zachodniej w kierunku Oliwy (między al. Wojska Polskiego a ul. Abrahama) oprócz ciągu kamienic w 1954 roku oddano do użytku gmach Państwowych Szkół Budownictwa (al. Grunwaldzka nr 238) z bursą (w roku 1999 przekazaną Uniwersytetowi Gdańskiemu, najpierw – Studium Języków Obcych, a obecnie m.in. Instytut Dziennikarstwa). Między Strzyżą a Oliwą po roku 1945 miejsce niemieckich przedsiębiorstw zajęły polskie, najczęściej tej samej branży, m.in. PH Gazy Techniczne (al. Grunwaldzka nr 311), w 1967 – piekarnia mechaniczna (pod nr. 239, znana później jako Rogalik), Wytwórnia Uszczelek PZL „MORPAK” (nr 219, od roku 1978 także nowy budynek przy al. Grunwaldzkiej nr 237), Zakłady Dziewiarskie „Fala” (nr 303/305 – zakład podobnej branży był tam przed 1945), Chemia (nr 363–383), Bimet (nr 481–485). W Oliwie w 1969 roku powstał salon samochodowy Polmozbyt (al. Grunwaldzka nr 487), blokowa zabudowa związana ze znajdującym się po drugiej stronie torów kolejowych osiedlem Żabianka (pod nr. 573–585). W roku 1972 u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Bażyńskiego otwarto Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” (z adresem al. Grunwaldzka nr 470), obok „dolarowca” wybudowano Supersam (wówczas jeden z największych w Gdańsku – al. Grunwaldzka nr 100), przebudowano – w związku z otwarciem lotniska w Rębiechowie – skrzyżowanie z ul. Słowackiego i Kościuszki (zburzono m.in. Dwór I przy al. Grunwaldzkiej nr 152), zlikwidowano resztki starego cmentarza katolickiego. W roku 1973 zlikwidowano budynek Komendy Miejskiej MO, przenosząc go na ul. Białą, na placu po nim zlokalizowano z czasem pętlę autobusową dla linii w kierunku Brętowa. W 1989 spontanicznie powstało tam targowisko, tzw. Manhattan, w latach 2001–2004 przebudowane w nowoczesne Gdańskie Centrum Handlowe „Manhattan” (8 kondygnacji, 120 sklepów), należące do Stowarzyszenia Kupców Gdańskich.
W 1997 roku przy al. Grunwaldzkiej nr 224 (w obrębie Strzyży) otwarto największe w Polsce Schronisko Młodzieżowe na 180 osób oraz pełnowymiarowy stadion do meczów piłki nożnej i rugby. Na przełomie XX i XXI wieku odcinek między Strzyżą a Oliwą wypełniły zakłady i instytucje usługowe. Zachowując na wielu odcinkach funkcję mieszkalną, al. Grunwaldzka stała się główną osią handlu i usług dla miasta. Liczne budynki zmodernizowano i odnowiono, zachowano w ciągu alei wiele reliktów dawnej zabudowy, także z epoki socrealizmu. W roku 2001 w starej zajezdni w Zakładzie Naprawczym przy al. Grunwaldzkiej nr 195 otwarto nową siedzibę Klubu Żak (z salą kinową). W 2007 w miejsce m.in. Zakładu Mleczarskiego i kilku innych budynków biurowych powstało największe w Gdańsku centrum handlowe – Galeria Bałtycka (al. Grunwaldzka nr 141 – 123 tysiące m² powierzchni), a w ciągu ulicy kolejne biurowce.
