WISŁOUJŚCIE

Wersja z 19:50, 6 sie 2019

Twierdza Wisłoujście 1608 (fragment Apoteozy Gdańska Izaaka van den Block)

Aedigius Dickmann, Wisłoujście, 1617

Plan fortyfikacji i widok Twierdzy Wiosłujście, 1673

Twierdza Wisłoujście, po lewej ujście Wisły, molo umocnione blokhauzem, po przeciwnej stronie rzeki fragment Szańca Zachodniego, Rainhold Currikce, Der Stadt Dantzigk historische Beschreibung…, 1687

Gabriel Bodenehr, Wisłoujście, około 1720

Twierdza Wisłoujście, 1734, Johann Christoph Kolb

Twierdza Wisłoujście i Szaniec Zachodni (na pierwszym palnie) ostrzeliwana przez okręty rosyjskie podczas oblężenia Gdańska w 1734, Georg Daniel Seyler, Alt- ind Neue Polnisch-Preussische Chronica, oder Kriegs- und Friedens-Geschcihche der Polnisch-Preussischen Lande und Städte als Danzig, Thorn, Elburg, Marienburg, Graudentz, Kloster Oliva, Frankfurt-Lepizig 1762

Matthaeus Deisch, Wisłoujście – widok twierdzy i kościoła św. Olafa (po prawej, z nr 4) od strony zachodniej, 1761–1765

Widok Twierdzy Wisłoujście i Szańca Zachodniego z redy portu gdańskiego, na pierwszym planie po prawej blokhauz przy końcu mola, Pierr Massuet, Histoire de la Guerre Presente Contenant Sieges et des Batailles…, Amsterdam 1735

Widok na twierdzę Wisłoujście z szańca wschodniego, początek XX wieku

Twierdza Wisłoujście, 2010

Panorama Twierdzy Wisłoujście

WISŁOUJŚCIE (Münde, Weichselmünde), obecnie część jednostki pomocniczej Gdańska, osiedle Przeróbka ( administracyjny podział). Pierwotnie nazwa techniczna miejsca ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej, na północ od Gdańska ( Wisła), rozciągnięta następnie także na punkt osadniczy na prawym brzegu Wisły. Do połowy XIV wieku brak informacji o kontroli nad Wisłoujściem i osadnictwie w jego rejonie. Niewykluczone, że istniał tam sezonowy punkt obserwacyjny i stacja rybacka. W 1359 roku stała tam karczma na prawie chełmińskim, z obszarem sięgającym na północy jeziora przy brzegu morskim (istniało jeszcze w 1723, na północ od obecnej twierdzy Wisłoujście), na południu do wzniesienia zwanego Górką (Goreck). Na obszarze tym, w związku z odsunięciem się nurtu Wisły (nowe koryto) w 1371 od położonego wcześniej w widłach Motławy i Wisły zamku, dotychczas panującego także nad ruchem wiślanym, Krzyżacy założyli około roku 1372 strażnicę – obronny dwór (blokhauz) i powołali specjalnego urzędnika, zwanego mundemajstrem, którego działalność wywoływała skargi Gdańska i stanów pruskich. Wisłoujście było portem zewnętrznym Gdańska, utrzymywanym m.in. z opłaty od towarów, zwanym palowym. Wytyczaniem i oznakowaniem toru wodnego (głębi) oraz bulwarkiem (molem) o konstrukcji skrzyniowej, którego zadaniem było pogłębianie ujścia, zajmowali się 2 rajcy Głównego Miasta, zwani panami palowymi, mający do dyspozycji personel pomocniczy. Przed rokiem 1403 przy blokhauzie, karczmie i dworze w Górce, powstała kaplica św. Olafa ( kościół Garnizonowy w Wisłoujściu).

Twierdza, ul. Stara Twierdza 1, zespół dzieł obronnych położony na prawym, wschodnim brzegu Martwej Wisły, naprzeciwko Nowego Portu. W roku 1433 blokhauz został zniszczony przez husytów. Powstałą w jego miejsce basteję zniszczył w 1465 sztorm. W 1482 wzniesiono około 20-metrową, cylindryczną wieżę, zwaną Latarnią (wykorzystywaną także w charakterze latarni morskiej), otoczoną blokhauzem. Kolejny blokhauz, prawdopodobnie wysunięty w morze na końcu mola, w 1497 zniszczony przez sztorm, odbudowany w 1517 lub 1518–1521. W 1562 roku na miejscu rozebranych drewnianych umocnień otaczających wieżę wzniesiono ceglany tzw. Wieniec (basteję z działobitniami), na planie koła o średnicy 31 m, z 2 kondygnacjami otwartymi od strony dziedzińca i jedną podziemną pod jej północno-wschodnią częścią. Latarnię podwyższono i zwieńczono renesansowym hełmem. W 1573 Latarnię i Wieniec otoczono czworobokiem drewnianego parkanu lub palisady (Stacket) z blokhauzami. W okresie 1576–1577, częściowo doraźnie w trakcie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym, uzupełniono fortyfikacje umocnieniami ziemnymi i fosą, tworząc w ten sposób pierwszy fort. Podczas tej wojny twierdza przetrzymała między 4 czerwca a 3 września kilka ataków polskich wojsk, zniszczeniu uległy górne kondygnacje Latarni i zachodnia część Wieńca. Podczas naprawy zniszczeń w 1584 Latarnię (przesłoniętą nowymi budynkami) podwyższono o 3 kondygnacje (około 11 m), w miejsce prostokątnego założenia z 4 blokhauzów w latach 1586–1602 wzniesiono z cegły fort carré („kwadratowy”, budowniczy Hans von Lindau, następnie Anton van Obberghen). Skonstruowany zgodnie z zasadami nowowłoskiej myśli fortyfikacyjnej, na rzucie zbliżonym do kwadratu, o 4 skazamatowanych bastionach z nasypami ziemnymi, ze stanowiskami ogniowymi w barkach cofniętych i osłoniętych uchem o narożach wzmocnionych granitowymi ciosami, otoczony fosą. Bastiony, licząc od północy (zgodnie z ruchem zegara), noszą nazwy: Artyleryjski (1586), Ostroróg (1587), Południowo-Wschodni (1587) i Furta Wodna (1587). Od wschodu do fortu carré prowadziła brama (zachowana, z datą 1602 na zworniku), zbudowana z granitowych ciosów, której tunel usytuowano skośnie do osi wjazdu (co zabezpieczało wnętrze fortu przed rażeniem pocisków). Wieniec od strony północno-wschodniej i południowej obudowano ceglanymi, piętrowymi kamieniczkami koszarowymi, od północy domem komendanta. Wzdłuż kurtyny łączącej bastiony Ostroróg i Południowo-Wschodni, od strony dziedzińca, wybudowano ceglane, piętrowe koszary. Otwory drzwiowe i okienne domu komendanta, kamienic wokół Wieńca i koszar obramowano piaskowcem.

W latach 1624–1626 wokół fortu carré (pod kierunkiem inż. Petera Janssona) wzniesiono wzorowany na fortyfikacjach niderlandzki szaniec ziemny o 5 bastionach; by go osłaniać przed atakiem bezpośrednim, w 1624–1626 wzniesiono tzw. Szaniec Wschodni (Ostschanze), czyli otoczonych fosą 5 bastionów ziemnych (od północy): Pucki Kąt (Putziger Winkel), Ostroróg (Scharffer Ort), Świński Łeb lub Góra (Schweinskopf, Berg), Bielnik (Bleichplatz, Coppel Bolwerk) i Wiślany Róg (Weichsel-Eck). Dla wzmocnienia w 1629–1650 usypano w fosie 3 raweliny (jeden obecnie zachowany), wjazd usytuowano między bastionem Bielnik a Wiślanym. W 1627 roku na zachodnim brzegu Wisły, naprzeciw twierdzy, wybudowano (z 2 półbastionami) Szaniec Zachodni (Westschanze), w związku z czym mianem Szańca Wschodniego zaczęto określać zarówno fort carré, jak i pięciobastionowy szaniec ziemny. Budowa Szańca Zachodniego pozwalała na całkowite zamknięcie drogi wiślanej. 28 XI 1627 stacjonująca w twierdzy polska flota stoczyła zwycięską bitwę z okrętami szwedzkimi pod Oliwą. W 1639 roku rozbudowano Szaniec Zachodni. W 1648, w związku z brakiem miejsca w obrębie fortyfikacji, rozbudowano oszańcowanie z 1633 (na południe od Szańca Wschodniego). Nadano mu nazwę Szańca Kleszego (Pfaffenschanze). W okresie 1651–1652 zbudowano rawelin Na Plaży (Strandravelin) między bastionami Ostroróg i Świński Łeb. Między 1657 a 1661 przebudowano rawelin Świński Łeb oraz zlikwidowano ostatecznie pozostałości Szańca Kleszego. W 1654–1655 zlikwidowano dotychczasowy Szaniec Wschodni i rozpoczęto budowę nowego. W roku 1667 przebudowano bastion północno-zachodni fortu carré. Między 1661 a 1669 wybudowano przedwał przed frontem bastionów Góra (Świński Łeb) i Bielnik. W 1662 roku rozpoczęto budowę rawelinu Szańca Zachodniego. W 1671 przystąpiono do przebudowy i zabezpieczenia bastionu Pucki Kąt. Po roku 1669 (lub później) przebudowano południowy front Szańca Wschodniego oraz bastion Wiślany Róg, którego przedwał poprowadzono także wzdłuż czoła od strony Wisły. Do 1691 przebudowano i zredukowano Szaniec Zachodni. W 1692 rozebrano blokhauz na końcu mola, niepotrzebny z powodu przesunięcia linii brzegowej i wejścia do portu. W 1708–1711 zlikwidowano fortyfikacje Szańca Wschodniego i jego zabudowę, a teren szańca zamieniono w przedstok otoczony pozostałą po szańcu fosą. Rozbudowano drogę krytą dookoła fosy fortu carré. 11 X 1709 w wyniku pożaru wypaleniu uległo wnętrze Latarni, spłonął jej hełm. Odbudowana w 1721, została podwyższona o jedną kondygnację, otrzymała hełm późnobarokowy.

W 1734 roku, w czasie wojny o tron polski między Stanisławem Leszczyńskim (wspieranym przez Gdańsk) a Augustem III Wettynem, po kapitulacji Gdańska 8 lipca, twierdzę do 1736 obsadzały wojska saskie ( oblężenie Gdańska w 1734).

W 1758 roku, skutkiem odsunięcia brzegu morskiego od twierdzy ( Westerplatte), zrezygnowano z pełnienia przez Latarnię funkcji latarni morskiej (zadanie przejęła nowa latarnia morska w Nowym Porcie, latarnie morskie). Po II rozbiorze Polski (1793) twierdzę obsadziły wojska pruskie. W okresie wojen napoleońskich i I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Francuzi umocnili twierdzę. Rozbudowany Szaniec Zachodni otrzymał nazwę Fort Montebello, w samej twierdzy koszary nadbudowano o kolejną kondygnację (zniszczoną w 1945 i rozebraną). Wobec przesunięcia linii obrony ujścia Wisły na teren Westerplatte, Szaniec Zachodni stracił jednak na znaczeniu militarnym, a potrzeby rozbudowującego się Nowego Portu zadecydowały o jego rozebraniu w połowie XIX wieku. Twierdza pełniła także funkcję więzienia ( Gotthilf Wernick), w latach 1820–1898 przetrzymywani byli w niej zarówno polscy działacze (Karol Marcinkowski, Ignacy Danielewski, Józef Chociszewski, Walenty Stefański, Symfirian Vomicki, Aleksy Prusinowski), polscy oficerowie po upadku powstania listopadowego (1830–1831), jak i osoby oskarżone o obrazę cesarskiego majestatu (w 1898 pochodzący z Gdańska pisarz Johann Trojan). Zdarzały się także ucieczki osadzonych tam więźniów politycznych, jak głośna (opisywana przez prasę) ucieczka w noc sylwestrową w 1897 roku berlińskiego literata dr. Richarda Wredego, który ujawnił się dopiero we Włoszech, gdzie odpoczywał po trudach przebywania od 2 XI 1897 w więzieniu w Wisłoujściu. Po 1870 roku otwory strzelnicze w bastionach północnym i południowym przystosowano do szybkostrzelnej broni palnej. W 1889 od uderzenia pioruna zniszczeniu uległ hełm Latarni; odbudowany w latach 1891–1892, uzyskał kształt stożka. Na terenie Bastionu Wiślanego znajdował się kościół Garnizonowy z roku 1823, mocno zniszczony w 1945 i rozebrany. Na terenie Szańca Wschodniego zachowały się magazyny prochowe, laboratoria i schrony wybudowane z cegły na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku (obecnie częściowo w ruinie).

Twierdza w okresie 1482–1758 pełniła funkcję latarni morskiej, nadmorskiego fortu granicznego, sprawującego kontrolę nad statkami przypływającymi do portu, ich ładunkiem i pasażerami, utrzymaniem sprawnego do żeglugi toru wodnego, a także sprawowała nadzór nad redą. Od 1616 roku stacjonowały tam odpowiednio wyposażone statki i łodzie ratownicze z przeszkolonymi załogami, do ratowania rozbitków i ich mienia. W twierdzy poza załogą wojskową miały siedzibę służby zajmujące się dozorem redy, tzw. strażnicy wodni. Urząd nadzorcy redy ustanowiono w 1637. Do kompetencji tej służby należała kontrola statków, ich ładunków i pasażerów, ponadto stanu toru wodnego tzw. głębi. Już od roku 1593 specjalna komisja wypływała na redę i wytyczała najbardziej dogodny dla żeglugi tor wodny, który z redy prowadził na wiślane wody koło twierdzy. W XIX wieku w twierdzy stacjonował oddział piechoty (1–2 kompanie) oraz pododdział artylerzystów, obsługujących działa ustawione na nadrzecznych bastionach. Po 1920 i demilitaryzacji II WMG twierdza była siedzibą klubów żeglarskich. Wzdłuż murów fortu carré wybudowano pomosty do cumowania żaglówek, w części północnej Szańca Wschodniego – warsztaty szkutnicze i hangary. Podczas II wojny światowej kazamaty przeznaczono na magazyny, z czasem całość na szpital polowy, w nasypach ziemnych w forcie carré wykopano rowy strzeleckie. W marcu 1945 pociski artyleryjskie rozbiły Latarnię, część Wieńca, domki oficerskie i 2 kondygnacje koszar. Do roku 1955 twierdza podlegała Zarządowi Portu Gdańskiego, po wyłączeniu spod jego kompetencji rozpoczęto odbudowę i rekonstrukcję. Latarnię zrekonstruowano do wysokości sprzed zniszczenia, ale bez hełmu, czyli na 23 m. W 1959 obiekt wpisano do rejestru zabytków. Prace rekonstrukcyjne przerwano w początku lat 70. XX wieku, po wybudowaniu w sąsiedztwie zakładów Siarkopol. W roku 1975 twierdzę przekazano Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska, które z braku środków finansowych nie kontynuowało odbudowy obiektu, ograniczając się do remontów. Systematyczną konserwację podjęto po 1989, korzystając z zagranicznych środków finansowych World Monuments Fund (Światowy Program Ochrony Zabytków) i Funduszu Norweskiego, wspartych środkami budżetowymi miasta. Od 1992 roku twierdza jest udostępniana turystom, nadal są prowadzone prace budowlano-konserwatorskie. Obecnie również jedno z dwóch największych w województwie pomorskim zimowisk nietoperzy (też kamlaria). GBU ZB

Załoga. Dowódcą załogi był komendant w randze oficera, wybierany przez Radę Miejską i przez nią zaprzysiężony. W czasach pokojowych komendant podlegał jednemu z burmistrzów, w czasie stanu wojennego – komisarzowi wojennemu do spraw Wisłoujścia, który był członkiem powoływanej od 1573 roku Rady Wojennej (w 1624–1793 instytucja stała). Od 1570, po przyjęciu przez Gdańsk tzw. konstytucji Karnkowskiego ( komisja Karnkowskiego), komendant był zobowiązany do składania przysięgi wierności królowi polskiemu i Rzeczypospolitej. Pierwszym komendantem, który publicznie złożył przysięgę wierności w roku 1570, był Jost Zander. W marcu 1774 w twierdzy znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od 3 do 12 funtów oraz 4 moździerze. Liczebność załogi i uzbrojenie twierdzy ulegały wahaniom, zależnie od stanu zagrożenia miasta i twierdzy. ZB

W XIX wieku komendantowi twierdzy podlegali dowódcy fortów na Westerplatte, w Mewim Szańcu i – do połowy stulecia – w Nowym Porcie. Komendanta, w randze od majora do pułkownika, wyznaczał sztab generalny armii pruskiej, po 1871 roku armii niemieckiej. Byli to m.in. (zgodnie z panującą w Niemczech zasadą podawano stopień i nazwisko oficera, bez imion, co utrudnia sporządzenie pełnego wykazu komendantów twierdzy z okresu 1814–1920): w 1797 mjr Hans Friedrich von Wahlen, w 1831 płk von Brockhusen, w 1848–1856 płk Friedrich Hans Ludwig von Mülbe (23 III 1793 Kętrzyn – 17 XII 1877 Gdańsk). Nominacje odnotowano w wydawanej corocznie przez władze wojskowe ogólnoniemieckiej Rangliste. Komendant podlegał wojskowemu gubernatorowi, zarazem komendantowi twierdzy Gdańsk. MrGl

Wieś. Rozbudowa twierdzy sprzyjała powstaniu przy niej wsi, z mieszkańcami pracującymi na jej potrzeby, także rybołówcze. Po powstaniu Nowego Portu mieszkańcy wsi pracowali głównie w porcie i w przemyśle. W miejscu spalonej w 1577 roku kaplicy św. Olafa wzniesiono kościół, zniszczony w 1945. Mieścił się przy nim cmentarz. W 1823 roku nową świątynię zbudowano już wewnątrz twierdzy (zniszczona w 1945, nieodbudowana). Podczas powodzi z 12 na 13 IV 1829 zagładzie uległo 20 chałup (z 83, pozostałe w większości rozebrano i zbudowano od nowa), zginęło dziewięciu mieszkańców. W 1905 roku wieś miała 1467 mieszkańców, a w 1914 – licząc 159 ha i 1562 mieszkańców – została włączona w granice administracyjne miasta Gdańska. W 1925 obok Weichselmünder Weg (ul. Przy Ujściu) wybudowano osiedle Nowy Hel (Neu Hela). W 1927 wieś uzyskała połączenie nową drogą ze Stogami. Po doprowadzeniu w 1905 linii kolejowej (zob. kolej) w okolicy zaczęły powstawać zakłady przemysłowe, m.in. Chemische Produkten Fabrik Pommerensdorf GmbH (1913), składy benzyny braci Nobel z Petersburga, Chemische Industrie und Papierfabrik AG (1923).

Po II wojnie światowej osiedle, w 1964 liczyło 1.500 mieszkańców. Od początku lat 60. XX wieku przewidziane do likwidacji, mimo to prowadzono tu inwestycje. W 1963 podłączono domy do miejskiej sieci wodno-kanalizacyjnej, część Domu Kultury adoptowano na potrzeby czteroklasowej Szkoły Podstawowej (do tej pory uczniowie dojeżdżali promem do szkoły w Nowym Porcie), w 1962, po dobudowaniu nowego skrzydła do Domu Kultury, otwarto pełną szkołę (SP nr 48, od 12 IX 1964 im. majora Henryka Sucharskiego). Powstał pawilon handlowy i ośrodek zdrowia. Likwidacja osiedla nastąpiła w latach 1971–1972, wykwaterowano wówczas 113 rodzin, które otrzymały mieszkania w blokach na Stogach. Obszar osiedla przejął Siarkopol. BŚ)