HEGGE JACOB, kaznodzieja reformacyjny

Aktualna wersja na dzień 08:22, 4 lis 2024

Jacob Hegge wedle portretu z początku XVII wieku z kościoła Bożego Ciała, zaginionego w 1945

JACOB HEGGE (Haggeus) zwany też Finckenblockiem (około 1490 Gdańsk – po 1529 Kilonia?), pierwszy kaznodzieja reformacyjny w Gdańsku, zwolennik reform religijnych, jeden z przywódców rewolty religijno-społecznej w mieście w latach 1522–1526 ( reformacja). Przydomek „Finckenblock“ (w zniekształceniu „Winckelbloch“ lub nawet „Winckelploch“) miał charakter obraźliwy, pejoratywny, był zwyczajową nazwą ławy, na której wykonywano karę chłosty i nawiązywał zapewne do roli, jaką duchowny odegrał w dziejach gdańskiego Kościoła oraz do jego religijnego i społecznego radykalizmu (według wyznaniowego adwersarza, dominikanina Simona Grunau’a, miał z kolei nawiązywać do kryminalnego epizodu w młodości kaznodziei). Był synem nieznanego z imienia krawca gdańskiego.

Po wstąpieniu do stanu duchownego i uzyskaniu święceń kapłańskich kaznodzieja w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Po bliżej nieznanym wykroczeniu (ponownie według świadectwa niechętnego mu Simona Grunaua), z powodu nieposłuszeństwa odsunięty od wykonywania obowiązków duszpasterskich. Niezadowolony z decyzji, w niedzielę 13 VII 1522 wygłosił na stokach Grodziska pierwsze w Gdańsku publiczne kazanie propagujące poglądy Marcina Lutra, atakując wyższą hierarchię kościelną, papieża, kardynałów i biskupów. Zaproszono go następnie do głoszenia kazań w pobliskim zespole szpitalnym Bożego Ciała. W kolejnych tygodniach przeniósł swoje kazania na teren podmiejskiego cmentarza szpitala św. Gertrudy (wówczas w sąsiedztwie Bramy Wyżynnej). Z myślą o jego naukach ustawiono specjalną kazalnicę pod rosnącym tam wysokim dębem. Zyskał wielu zwolenników, zwłaszcza pośród uboższych przedstawicieli gdańskiego pospólstwa. W październiku 1522 postulowano umożliwienie mu głoszenia kazań w jednym z kościołów w murach miasta. Ostatecznie jednak na przełomie 1522 i 1523 ponownie głosił kazania w szpitalnym kościele Bożego Ciała.

13 VIII 1523 oficjał gdański i pomorski Jakub Longus złożył na ręce biskupa włocławskiego Macieja Drzewickiego (zwierzchnika kościelnego Gdańska) skargę na jego reformacyjną działalność. Biskup osobiście zjawił się pod koniec sierpnia 1523 w Gdańsku, jednak w obawie przed rozruchami i po uzyskaniu od Rady Miejskiej obietnicy powstrzymania reformacyjnej aktywności kaznodziei, odstąpił od pozwania go przed sąd kościelny. Po wyjeździe biskupa powrócił jednak do reformacyjnego nauczania, występując z postulatem zniesienia celibatu. W połowie września 1523 doprowadził do ślubu pozostającego w stanie duchownym nauczyciela szkoły mariackiej z beginką dominikańską (nazwiska obojga nieznane). W niedzielę 27 września tego roku mianowano go kaznodzieją kościoła Najświętszej Marii Panny. Wystąpił wówczas nie tylko przeciwko celibatowi, ale także kultowi świętych i doprowadził do pierwszych obrazoburczych rozruchów w mieście (niszczono obrazy, usuwano krzyże z niektórych świątyń i cmentarzy). Wobec interwencji Rady Miejskiej zmuszony został do opuszczenia miasta, a w jego miejsce powołano zwolennika umiarkowanych reform Aleksandra Svenichena.

Po opuszczeniu Gdańska udał się do Wittenbergi. Immatrykulowany na tamtejszym uniwersytecie w semestrze zimowym 1523/1524, przez pół roku studiował teologię i miał okazję zetknąć się z Marcinem Lutrem. Wielki wpływ na jego poglądy wywarł również kontakt ze zwolennikami współpracującego z Lutrem radykalnego ikonoklasty, doktora teologii, Andreasa Karlstadta (1486–1541). Wkrótce po powrocie do Gdańska w sierpniu 1524, podczas zgromadzenia przedstawicieli pospólstwa na cmentarzu szpitala św. Elżbiety obrano go wbrew obowiązującym przepisom prawa kościelnego jednym z pięciu tzw. ludowych kaznodziejów i wyznaczono rządcą kościoła św. Katarzyny. Pod nieobecność tamtejszego proboszcza, Alberta Bischofa, faktycznie zarządzał parafią. Po obaleniu rządów Rady Głównego Miasta i odsunięciu od władzy patrycjatu (rewolta 22–24 I 1525) wyłoniona w wyniku rozruchów nowa Rada Miejska mianowała go proboszczem parafii św. Katarzyny.

Był jednym z gorliwiej zaprowadzających nowe porządki duchownych. Usunął ołtarze boczne, obrazy, monstrancję z tabernakulum, zaniechał używania paramentów kościelnych, a w miejsce łacińskiej liturgii wprowadził modlitwy i pieśni w języku niemieckim. Z tego powodu w maju i ponownie w październiku 1525 został pozwany (z dwoma innymi duchownymi, Johannesem Frankiem i Jacobem Möllerem), lecz nie stawił się przed sądem królewskim w Krakowie. Działalność kaznodziejską w Gdańsku zawiesił ostatecznie w lutym 1526 i tuż przed przybyciem króla Zygmunta I Starego, osobiście interweniującego w obronie starego porządku (17 IV 1526), zbiegł z miasta.

Schronił się w Stralsundzie w Księstwie Pomorskim, skąd w listopadzie 1526 wysyłał listy atakujące odpowiedzialnego za wdrożenie rekatolizacji w Gdańsku oficjała gdańskiego, Urbana Ulrici (m.in. do ówczesnego podkomorzego pomorskiego, Achatiusa von Zehmen (Achacy Czema; 1485–1565), biskupa Macieja Drzewickiego oraz książąt pomorskich). Przeniósł się następnie do należącego do królestwa Danii księstwa Holsztynu i znalazł się pod wpływem Melchiora Hoffmanna (1490–1543), w późniejszym czasie jednego z głównych przywódców anabaptyzmu w Niemczech (założyciela grupy głoszących rychły koniec świata tzw. melchiorytów). Razem z nim wziął udział w dyspucie religijnej we Flensburgu (8 IV 1529) z czołowym przedstawicielem ortodoksyjnego luteranizmu, Johannem Bugenhagenem (1485–1558). Po przegranej w dyspucie król Danii Fryderyk I (1471–1533) wydalił go i Hofmanna z królestwa. Po zamieszkaniu w Hamburgu 17 V 1529 wyrzekł się swoich radykalnych anabaptystycznych poglądów i powrócił do Kościoła luterańskiego. Jego późniejsze losy są nieznane. Najprawdopodobniej przeniósł się do Kilonii. Według Hermanna Freytaga immatrykulowany w 1569 w uniwersytecie w Wittenberdze Petrus Haggeus z Kilonii, syn Jakuba, mógł być jego potomkiem.

Pochodzącą z początku XVIII wieku ambonę zewnętrzną w kościele Bożego Ciała odnowiono w 1821 ku upamiętnieniu 300-lecia jego działalności kaznodziejskiej. W kościele Bożego Ciała do II wojny światowej przechowywano jego portret, według opinii historyka sztuki, Willego Drosta, pochodzący z początku XVII wieku. Obraz wielokrotnie przemalowywany, w 1922 opatrzony został jubileuszowym napisem z okazji 400-lecia początków gdańskiej reformacji. W 1934 na przeciwległych stokach Grodziska uruchomiono Jakob-Hegge-Kirche, kaplicę filialną ewangelickiej parafii z Siedlec (z ośrodkiem w kościele Zbawiciela). Grunt po tym obiekcie przy obecnej ul. Dąbrowskiego 11 znajduje się w gestii Kościoła Chrześcijan Baptystów. SK

Bibliografia:
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska Ms 74, Bornbach Stentzel, Historia von Aufruhr zu Dantzig, welcher sich angefangen hat Anno 1522 und ist durch Ihr Koenigl. Mayestat zu Pohlen Anno 1526 gestillet mit allen Fleiss beschrieben durch…., f. 83. 103.
Gdańska kronika Bernta Stegmanna (1528), komentarz i edycja Julia Możdżeń przy współpr. Kristiny Stöbner i Marcina Sumowskiego, Toruń 2019, s. 245-246, 258, 262, 270.
Simon Grunau’s preussiche Chronik, Bd. 1, hrsg. von Max Perlbach, Leipzig 1876, s. 436-436; Bd. 2, hrsg. von Max Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, Leipzig 1889, s. 716, 734-735, 753, 781-782.
Hanow Michael Christoph, Preussische Sammlung, Bd. 1, Danzig 1747, s. 247-268.
Rhesa Ludwig, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern..., Königsberg 1834, s. 46, 69.
Cieślak Katarzyna, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000, s. 50, 52, 53-54, 57-58, 263, 342, 431.
Freytag Hermann, Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, “Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, H. 38, 1898, s. 25-27, 32-33, 42-43, 105
Hirsch Theodor, Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Dänkmälern und ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs überhaupt von… Theil 1, Danzig 1843, s. 264-265, 278.
Schnaase Eduard, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig 1863, s. 10, 13, 15.
Simson Paul, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 2, Danzig 1913-1918, s. 51, 55, 58-59, 65-66, 83.
Szczuczko Witold, Hegge Jakub, w: „Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego”, t. 2, Gdańsk 1994, s. 175.
Wendland Johannes, Hegge Jacob, w: „Altpreussische Biographie”, Bd. 1, Königsberg 1936, s. 257.