GDAŃSK W FILMIE

Wersja z 08:35, 27 lut 2024

Kręcenie filmu na Długim Targu, 1934

Reklama filmu „Jakko” w „Danziger Neueste Nachrichten“ z 5 XII 1941

GDAŃSK W FILMIE. Do 1945. Pierwszym filmem fabularnym kręconym w Gdańsku był Totenkopfreiter (Jeźdźcy z trupią czaszką) według scenariusza Ottona Linsa-Morstadta i w jego reżyserii. Prapremiera dzieła, którego akcja rozgrywała się w okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG), odbyła się 25 VIII 1918 w Sporthalle (zob. też Opera Bałtycka. Budynek). W 1925 w Pałacu Opatów i na ulicach Gdańska reżyser Jan Kucharski nakręcił film Książę i grajek uliczny. Główne postacie kreowali Lina Morelli, Karol Konecki i Jan Kucharski, najmłodszych bohaterów zagrały dzieci gdańszczan: czteroletni Arnold, syn kupca Artura Mysiora vel Mysura, i Femi, córka artysty estradowego Hansa Hempla; scenariusz napisał Rudolf Claassen. Brak informacji o treści filmu. W listopadzie 1940 i maju 1941 reżyser Fritz Buch kręcił w Gdańsku (między innymi na Długim Pobrzeżu, Targu Rybnym, Motławie i w Wisłoujściu) sceny plenerowe do filmu Jakko; tytułowego bohatera grał trzynastoletni Norbert Rohringer, kapitana węglowca – Manfred Leber z gdańskiego Teatru Państwowego (Staatstheater). Treścią filmu była historia młodego cyrkowca, który zawiera przyjaźń z członkami Marine-HJ, młodzieżowej organizacji narodowosocjalistycznej działającej przy marynarce wojennej. Prapremierowy pokaz tego propagandowego dzieła odbył się 12 X 1941 w Ufa-Palast am Zoo w Berlinie, pierwsza projekcja w Gdańsku – 5 XII 1941 w kinie Tobis-Palast.

Pierwszą gdańską kronikę filmową (Danziger Film-Woche) wyświetlono 24 VII 1925 w kinie U.-T.-Lichtspiele ( Kina. Tabela: Najważniejsze kina w Gdańsku do 1945). Składało się na nią kilkanaście migawek, między innymi obchody przesilenia letniego (Sonnenwendfest), imprezy sportowe w Sopocie (Zoppoter Sportwoche), regaty wioślarskie na Motławie (Danziger Ruderregatta), korso kwiatowe na Pustym Stawie (Wasser-Blumenkorso auf dem Heidsee), próba sceniczna opery Tannhäuser Richarda Wagnera w Operze Leśnej ( II WMG).

Gdańsk nie tylko pełnił funkcję dekoracji w filmach fabularnych, ale także bywał głównym bohaterem filmów krótkometrażowych. W 1934 Senat zamówił u nieznanych z nazwiska realizatorów film o Gdańsku oraz kąpieliskach w Sopocie, Jelitkowie, Brzeźnie i na Stogach, zamierzając wyświetlać go w zagranicznych kinach, by zachęcić turystów do przyjazdu w te okolice. Zdjęcia zakończono w czerwcu 1934; brak informacji o tytule filmu i jego dystrybucji. W tym samym roku polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu zamówiło w firmie Franciszek Petersile i Turbanicz dwa filmy krótkometrażowe, mające udokumentować rozwój portu gdyńskiego konkurującego z tym w Gdańsku; reżyser Kowicki i operator filmowy Stanisław Wohl zakończyli zdjęcia w październiku 1934. Jeden film otrzymał tytuł Gdańsk – reportaż artystyczny, drugi – Dwa porty; brak informacji o ich rozpowszechnianiu. Dwa porty to także tytuł nakręconego przez Mieczysława Bilażewskiego krótkometrażowego filmu dokumentalnego wyświetlanego w kinie Ufa-Palast 31 III 1939. Kilka miesięcy później, 28 listopada, na ekrany kin III Rzeszy wszedł czternastominutowy film krajoznawczy produkcji UFA GmbH pod tytułem Danzig, Land an Meer und Strom (Gdańsk – kraina przy morzu i rzece) w reżyserii Eugena Yorka, ze zdjęciami Ericha Menzla i muzyką Rudolfa Peraka. Zdjęcia kręcono w miesiącach letnich tegoż roku, na co wskazuje między innymi scena pochodu pielgrzymów z opery Tannhäuser Richarda Wagnera, zarejestrowana na jednym z kilku przedstawień tej opery wystawianej w sopockiej Operze Leśnej w lipcu i sierpniu 1939.

Zob. też film polski w II Wolnym Mieście Gdańsku. JMM


Po 1945. Po 1945 produkcja filmowa była w Polsce do 1987 monopolem państwowym. Główne ośrodki produkcji znajdowały się w Warszawie, Łodzi i Wrocławiu. Gdańsk był jednym spoza tego kręgu miast, gdzie kręcone były plenery wielu filmów fabularnych. Miasto przyciągało filmowców z powodów ikonograficznych (atrakcyjny wizualnie nadmorski krajobraz oraz architektura), historycznych (bogate dzieje – od najdawniejszych do najnowszych), ideologicznych (pragnienie zaprezentowania dzieła powojennej odbudowy) oraz politycznych (przede wszystkim wydarzenia związane z sierpniem 1980 i powstaniem Solidarności). Obok około 100 filmów dokumentalnych, oświatowych, turystyczno-krajoznawczych, poświęconych historii i współczesności Gdańska, szczególnie ważne dla ekranowego wizerunku miasta były filmy fabularne i seriale. Z około 70 produkcji związanych z miastem wyodrębnić można kategorię około 20 „filmów gdańskich”, w których zostały spełnione następujące warunki: Gdańsk występuje w nich jako Gdańsk (lokalizacja zdjęć jest tożsama z miejscem akcji); Gdańsk jest dominującym lub ważnym miejscem akcji; „gdańskość” (genius loci związany z historią lub teraźniejszością miasta oraz jego architekturą) jest istotnym komponentem ogólnych znaczeń.

Bardzo liczne były filmy odnoszące się do złożonych relacji polsko-niemieckich. Przez cały okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej realizowano filmy uwypuklające polskość miasta oraz wskazujące na destrukcyjny wpływ żywiołu niemieckiego zarówno dawniej (na przykład Nad polskim Bałtykiem Stanisława Możdżeńskiego, 1948; Gdańska opowieść Tadeusza Makarczyńskiego, 1953), jak i – przede wszystkim – w okresie międzywojennym. Liczne filmy fabularne oraz dokumentalne akcentowały faszyzację życia miejskiego i antypolskie wystąpienia oraz dramatyczne wydarzenia września 1939, na przykład dokumentalne Od Wersalu do Westerplatte (1965), Albert Forster (1969), Granica zbrodni Arthura Greisera (1970; wszystkie autorstwa Roberta Standa, pierwszy razem z Wiesławem Kaźmierczakiem), Obrońcom Poczty Polskiej w Gdańsku (1979) Andrzeja Chiczewskiego i wiele innych; fabularne: serial Gdańsk ’39 (1989) Zbigniewa Kuźmińskiego, film szpiegowski Kim jest ten człowiek? (1985) Ewy i Czesława Petelskich oraz – wyróżniające się lżejszą tonacją – telewizyjny kryminał Szkatułka z Hongkongu (1983) i serial kryminalny Na kłopoty… Bednarski (1986, zdjęcia w większości kręcone poza Gdańskiem), oba Pawła Pitery.

Szczególnie ważne (także ze względu na artystyczną rangę) były dwa filmy Stanisława Różewicza: Wolne miasto (1958) oraz Westerplatte (1967). Oba bliskie formule paradokumentalnej rekonstrukcji ważnych dla Gdańska wydarzeń. Akcja pierwszego rozgrywa się na przełomie sierpnia i września 1939 i dotyczy pracy pocztowców, a także obrony Poczty Polskiej w Gdańsku. Westerplatte opowiada o siedmiu dniach obrony półwyspu; film zawiera wiele sugestywnych scen batalistycznych, autor skoncentrował się na ciężkim wojennym rzemiośle żołnierzy broniących Składnicy Wojskowej, którzy są zbiorowym bohaterem filmu. Osią akcji jest narastający konflikt pomiędzy mjr. Henrykiem Sucharskim (zwolennikiem oszczędzania życia żołnierzy) a jego zastępcą kpt. Franciszkiem Dąbrowskim (który mając świadomość, że Westerplatte stało się symbolem oporu, gotowy jest na większe ofiary). Różewicz opowiada się raczej, jak w całej swojej twórczości, za tym pierwszym i postawą racjonalnego bohaterstwa.

Scena z filmu Blaszany bębenek

Do wydarzeń II wojny światowej odwołuje się radziecko-polski film Zapamiętaj imię swoje (1974) Siergieja Kołosowa; bohaterka filmu, wdowa po radzieckim oficerze, mieszkanka Leningradu, po latach właśnie w Gdańsku odnajduje swojego zagubionego podczas wojny syna. Osobną grupę obrazów dotyczących II Wolnego Miasta Gdańska, jego faszyzacji oraz stosunków polsko-niemieckich stanowią filmy na podstawie powieści Güntera Grassa: niemiecki Kot i mysz (1967) Hansa-Jürgena Pohlanda, Blaszany bębenek Volkera Schlöndorffa (1979, jeden z największych sukcesów „kina gdańskiego”, nagrodzony Złotą Palmą i Oscarem) oraz polsko-niemieckie Wróżby kumaka (2005) Roberta Glińskiego, zrealizowane już w III Rzeczypospolitej Polskiej (współfinansowane ze środków miasta), będące – podobnie jak książka, której akcja dzieje się w 1989 i opowiada o miłości niemieckiego historyka sztuki do polskiej konserwator zabytków – rodzajem filmowego, polsko-niemieckiego pojednania ponad historycznymi podziałami. Ten ostatni film jest ilustracją nowej tendencji w filmach o Gdańsku powstałych w III RP: podkreślania rangi Gdańska jako małej ojczyzny zarówno dla Polaków, jak i Niemców; nostalgicznych wędrówek uliczkami dawnego miasta (na przykład Był sobie Gdańsk Jacka Sarnackiego, Ich bin ein Danziger Andrzeja Mellina, oba z 1997). Z tematem dramatycznych losów miasta w XX wieku pośrednio związana jest pokaźna liczba filmów (powstających zwłaszcza w powojennym ćwierćwieczu) z dumą prezentujących efekty odbudowy Gdańska ze zniszczeń. Najwięcej takich filmów powstało do 1970, na przykład dokumentalne Gdańsk po 16 latach Władysława Forberta (1961), Gdańsk – Stare Miasto (1968) Jana Riessera, Ratusz w Gdańsku dnia 2 kwietnia 1970 r. (1970) Jadwigi Żukowskiej (o odbudowie Ratusza Głównego Miasta); później Gdańsk redivivus Witolda Zadrowskiego (1979), jak również – stawiające na fotogeniczność architektury miasta – filmy fabularne, w których miasto funkcjonowało na prawach niezależnego protagonisty (nowela Gerarda Zalewskiego z filmu Jadą goście, jadą z 1962, a zwłaszcza folderowa Żona dla Australijczyka Stanisława Barei, 1964). Urok częściowo zrekonstruowanej architektury miasta obecny jest także w dwóch filmach odnoszących się do młodej kultury okresu po Październiku ’56: Dwóch ludziach z szafą Romana Polańskiego (1958) oraz Do widzenia, do jutra Janusza Morgensterna (1960), będącego zapisem fenomenu gdańskich teatrów studenckich, zwłaszcza Bim-Bomu oraz Teatru Pantomimy Rąk i Przedmiotów „Co To”.

W porównaniu z pokaźną liczbą obrazów odnoszących się do XX-wiecznych dziejów miasta powstało bardzo niewiele filmów fabularnych na temat Gdańska z okresu patrycjuszowskiego: Panienka z okienka (1964) Marii Kaniewskiej na podstawie powieści Deotymy (film nie był kręcony w Gdańsku, jego architektura została odtworzona w zaadaptowanej na potrzeby zdjęć hali pod Łodzią); także film tv dla dzieci do scenariusza Andrzeja Żurowskiego Tajemnica Wielkiego Krzysztofa (1972) Mieczysława Waśkowskiego o dwóch chłopcach, dzięki którym w Ratuszu Głównego Miasta ożywają zaklęte w rzeźby dzieci rajców miejskich z XV wieku. Do dawnego Gdańska, a zwłaszcza do jego architektury i sztuki użytkowej zdecydowanie częściej odwoływali się twórcy filmów oświatowych (produkowanych przez Wytwórnię Filmów Oświatowych), na przykład filmy Kurant gdański (1967) Witolda Mickiewicza, Gdańska sztuka kuźnicza (1969) Jadwigi Żukowskiej, Podróż do Gdańska Romana Petryckiego (1971; film poświęcony malarzowi Danielowi Chodowieckiemu), Świat Memlinga w trzech odsłonach Kazimierza Muchy (1975) oraz Dzieje Gdańska w monetach i medalach (1976) Jana Riessera. Bardzo chętnie fotografowaną atrakcją architektoniczną – nie tylko w „filmach gdańskich”, ale także w obrazach w luźniejszy sposób korzystających z gdańskiej lokalizacji – było Długie Pobrzeże (wraz z Żurawiem), które uzyskało status ekranowego emblematu i jednej z filmowych ikon całego Wybrzeża. Ze względu na atrakcyjność architektury Gdańska grywał także inne miasta, zwłaszcza w produkcjach obcych: Lubekę w serialu Buddenbrookowie (Buddenbrooks, 1979) Franza Petera Wirtha, nieznane miasto nadmorskie w Złodzieju tęczy (The Rainbow Thief, 1990) Alejandra Jodorovsky’ego (z Peterem O’Toole’em w roli głównej) czy w filmie Walet pikowy (1960) Tadeusza Chmielewskiego. Osobną grupę stanowią filmy odnoszące się do Gdańska jako miasta przemysłu stoczniowego, konkretnie zaś do Stoczni Gdańskiej. Do końca lat 70. XX wieku kino ukazywało ją w kontekście przemysłowym, jako miejsce pracy (z elementem propagandy morskiej, gospodarczej i akcentem wychowawczym), na przykład w fabularnej Bandzie (1964) Zbigniewa Kuźmińskiego i Molo (1968) Wojciecha Solarza czy dokumentalnych Narodzinach statku (1961) i Stoczni Gdańskiej 1945–1965 (1966) Jana Łomnickiego, Stoczni Gdańskiej (1967) J. Riessera i innych.

Od sierpnia 1980 Stocznia Gdańska prezentowana była w kontekście politycznym. Najważniejszym filmem fabularnym odwołującym się do strajków z 1980 był Człowiek z żelaza (na ekranach od 24 VII 1981) Andrzeja Wajdy (Złota Palma w Cannes (1981), Nagroda Solidarności podczas Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku (1981), nominowany do nagród Cezara (1982) i Oscara (1982)), kontynuacja filmu Człowiek z marmuru (1976), w którym akcja proroczo kończyła się przy bramie numer 3. Człowiek z żelaza to opowieść o fikcyjnej postaci – stoczniowcu Macieju Tomczyku (granego przez Jerzego Radziwiłowicza), inicjatorze strajku, jego żonie Agnieszce (graną przez Krystynę Jandę) oraz dziennikarzu radiowym Winkelu (granym przez Mariana Opanię, dawnym kontestatorze, dziś konformiście i pijaku); ten ostatni pod wpływem wydarzeń sierpniowych przechodzi moralną przemianę. Największym atutem filmu była historyczna rekonstrukcja strajku, m.in. scen podpisania porozumienia gdańskiego w sali BHP. Wajda, dla zwiększenia wiarygodności obrazu, sięgnął po materiał dokumentalny, znalazł także miejsce na epizodyczne role dla Lecha Wałęsy, Anny Walentynowicz, Tadeusza Fiszbacha, Jerzego Borowczaka i innych. Do wydarzeń w stoczni odwołuje się także kilka nowel z filmu Solidarność, Solidarność (2005, reżyseria zbiorowa), powstałego na 25-lecie Sierpnia ’80.

Po 1989 powstały także dwa filmy obcych kinematografii odwołujące się do najnowszej historii Gdańska: Strajk. Bohaterka z Gdańska (2006) V. Schlöndorffa (luźno oparty na biografii Anny Walentynowicz) oraz Prominent (Eminent Domain, 1990) Johna Irvine’a, o niedolach wysoko postawionego partyjnego aparatczyka (granego przez Donalda Sutherlanda). Ze Stocznią Gdańską związanych jest także wiele głośnych filmów dokumentalnych powstałych na gorąco, między innymi Robotnicy ’80 (1980) Andrzeja Chodakowskiego i Andrzeja Zajączkowskiego (wierny zapis negocjacji w ostatnich dniach strajkowych), Sierpień (1980) Ireneusza Englera (o strajku z perspektywy załogi Stoczni i ludzi zza bramy), słynne specjalne wydanie Polskiej Kroniki Filmowej (PKF) nr 39b/40a pt. Strajk (1980), stosunkowo rzetelnie i z życzliwością prezentujące wydarzenia w Stoczni (inaczej niż wydarzenia grudniowe w PKF nr 50b z 1970). Po 1989 roku powstało wiele dokumentów historycznych o wydarzeniach Sierpnia ’80 (na przykład Gdańsk. Droga do wolności I. Englera, 2003; Solidarność. Czas zmiany, 2005, i Solidarność. Czas spotkania, 2006, oba Anny Marii Mydlarskiej), ale niewiele fabularnych „filmów gdańskich” (wymienione Wróżby kumaka i Strajk); żaden zaś w istotny sposób odnoszący się do Gdańska współczesnego (poza nieco odrealnionym, poetyckim obrazem Chłopiec na galopującym koniu Adama Guzińskiego, 2006). W scenerii Gdańska umieściło natomiast akcję swoich filmów kilku lokalnych twórców tzw. kina niezależnego, dynamicznie rozwijającego się na przełomie XX i XXI wieku (Licencja na zaliczanie Pawła Czarzastego, Segment ’76 Oskara Kaszyńskiego, Towar Abelarda Gizy). KRK