ŻYDZI

Wersja z 09:25, 11 sty 2024

Żydowski sprzedawca ubrań
i butów, rys. Johann Wilhelm Oertell, 1837

Wnętrze Wielkiej Synagogi, Rudolf Th. Kuhn, 1898

Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905

Uroczyste wprowadzenie zwojów Tory do Nowej Synagogi we Wrzeszczu, 25 IX 1927

Gdańskie getto żydowskie 1940-1945, spichlerz przy obecnej ul. Owsianej 7

Puszka na etrog, cytrusowy owoc używany w czasie żydowskiego święta Sukkot, F.E. Sieber, 1760–1766

ŻYDZI. Pierwsze wzmianki o kupcach żydowskich przybywających do Gdańska pochodzą z początku XV wieku, kiedy, za wstawiennictwem u Krzyżaków wielkiego księcia Witolda, przybywali z Litwy. Do 1793 nie mieli prawa stałego zamieszkiwania i prowadzenia działalności w obrębie murów miejskich Śródmieścia. Za wyjątkiem okresu Jarmarku św. Dominika mogli tu przebywać czasowo, po otrzymaniu specjalnego, płatnego zezwolenia (glejtu). Nie dotyczyło to Żydów będących faktorami polskiej magnaterii, dla których po 1466 powstała w Gdańsku koszerna gospoda Złoty Pierścień na Dolnym Mieście (przy obecnej ul. Szopy). Przeciwko Żydom wiążącym się z okolicami miasta na dłużej, występował zwłaszcza Trzeci Ordynek, widząc w nich konkurencję ekonomiczną.

Skupiska Żydów koncentrowały się na Dolnym Mieście, w okolicach obecnej ul. Szopy (emigranci z Ukrainy, Wołynia, Podola i Wielkopolski, przywilej osiedlenia otrzymali w 1626), we Wrzeszczu, w dobrach biskupów włocławskich: Stare Szkoty (w 1700 – pięć rodzin), Winnica, Chełm i od końca XVII wieku w należących do cystersów pelplińskich Chmielnikach Pelplińskich (w 1700 – pięć rodzin).

W 1694 Żydzi w dobrach biskupów włocławskich tworzyli dwie odrębne gminy: w Starych Szkotach (razem z Chmielnikami Pelplińskimi) i w Winnicy. Wewnętrzne spory, ujawniane zwłaszcza w okresie jarmarku dominikańskiego, od 1712 rozstrzygały wewnętrzne sądy żydowskie. W początku XVII wieku nastąpiło zjednoczenie gmin w Starych Szkotach i Winnicy; miały dwie synagogi, cheder, mykwę, jatki, obie korzystały z cmentarza na Chełmie. Z powodu lokalnych pogromów Żydzi opuścili w 1709 Stare Szkoty i Dolne Miasto, a w 1713 Chmielniki Pelplińskie, przenosząc się w okolice Grodziska i do Wrzeszcza. Do poprzednich miejsc powracali w latach 1724–1740 (mimo powtarzanych w 1735 i 1738 przez biskupów włocławskich zakazów osadnictwa), po ich pobycie we Wrzeszczu pozostała jednak odrębna gmina. W 1772 na Starych Szkotach mieszkało 584 Żydów z własnym rabinem, synagogą i w 1777 szpitalem (lokalizacja obiektów nieznana), będąc największym skupiskiem Żydów na obszarze Prus Królewskich, w Winnicy – 402, we Wrzeszczu – 271, na Dolnym Mieście – 650.

Zniszczenie przedmieść podczas oblężeń Gdańska w latach 1807 i 1814 spowodowało napływ żydowskich uchodźców na teren miasta Gdańska. W 1814, po ustąpieniu wojsk francuskich i zgodzie części Żydów na asymilację, miedzy innymi na przyjęcie nazwisk (nadano wówczas 601 nazwisk, na przykład Gompelsohn, Goldschmidt, Perlbach), pozostali w nim (przede wszystkim na Głównym Mieście) – także mimo późniejszych antysemickich rozruchów (w 1819 i 1821) – korzystając z pruskich ustaw zezwalających Żydom na przyjmowanie praw obywatelskich (zwłaszcza z edyktu królewskiego z 11 III 1812, zezwalającego im na osiedlanie się w miastach królestwa pruskiego).

Przy obecnej ul. Szerokiej powstała wówczas – założona przez Żydów ze Starych Szkotów – gmina z synagogą. Przejawem asymilacji ludności żydowskiej w Gdańsku było na przykład dopuszczenie jej przedstawicieli w 1845 do loży masońskiej Zur Einigkeit. Spadek znaczenia Gdańska w XIX wieku, malejący przyrost naturalny w rodzinach żydowskich i (zwłaszcza od 1882) ruch syjonistyczny, propagujący powrót do ziem Izraela, powodowały stałe zmniejszanie ich liczebności i emigrację na zachód Niemiec: w 1816 odnotowano 3798 osób, w 1880 – 2736, w 1895 – 2474, w 1910 – 2390, w 1914 – 2358 (czyli 1,3% ogółu mieszkańców Gdańska).

Na mocy edyktu króla pruskiego z 1847 (m.in. dopuszczającego Żydów do pełnienia funkcji państwowych, pracy w szkolnictwie, regulującego ustrój gmin wyznaniowych) i ustaw obowiązujących od 1871 w Cesarstwie Niemieckim (przynoszących równouprawnienie Żydów, z biernym i czynnym prawem wyborczym, zrównanie ich religii z innymi), z inicjatywy władz Gdańska od 1860 przystąpiono do prób stworzenia zjednoczonej Gminy Synagogalnej, mającej objąć wszystkich gdańskich Żydów.

Od 1880 działał Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gdańskich, skupiający przedstawicieli pięciu gmin reformowanych: Starych Szkotów, Winnicy, Szopy, ul. Szerokiej i Wrzeszcza, który doprowadził do powstania Gminy Synagogalnej w 1883. Główną synagogę otwarto 15 IX 1887 przy obecnej ul. Bogusławskiego. W okresie I wojny światowej zginęło 56 gdańszczan pochodzenia żydowskiego. Od 1919 pojawiło się zjawisko masowego napływu do Gdańska tzw. Żydów Wschodnich (Ostjuden), tj. z Litwy i Łotwy, ziem polskich, Ukrainy i Rosji. Ich liczebność ulegała zmianie, dominowali obywatele polscy. Kilkuset Żydów osiedliło się wówczas na terenie Wrzeszcza i Oliwy, administracyjne przyłączenie tej ostatniej i innych przedmieść do Gdańska dało w efekcie wzrost ich liczby w Gdańsku z 4678 w 1924 do 5871 w 1929. Dla nich otwarto 25 IX 1927 synagogę przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów). Od 1930, z chwilą wzrostu w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG) roli nazistów, dochodziło do napaści ulicznych na Żydów, głównie ortodoksyjnych obywateli polskich.

Zdominowanie Volkstagu i Senatu w 1933 przez NSDAP dało możliwość wykorzystania administracji publicznej do rugowania Żydów z pracy w instytucjach budżetowych II WMG, zrywania umów na dostawy i roboty publiczne zawarte z żydowskimi przedsiębiorcami, odbieranie koncesji drobnym kupcom i rzemieślnikom. Aby nie powiększać bezrobocia, do 1939 nie atakowano jednak żydowskich kapitalistów zatrudniających dużą liczbę Niemców. Od 1935 przystąpiono do weryfikacji rasowej obywateli II WMG, badając zapisy w księgach kościelnych; sporządzano wykazy chrześcijan pochodzenia żydowskiego; konfiskowano wydania prasy żydowskiej, w których krytykowano poczynania hitlerowców bądź w II WMG bądź w III Rzeszy ( prasa żydowska).

W 1935 problemami Żydów w II WMG zajmowała się Liga Narodów. 20–22 X 1937 miał miejsce tzw. pogrom październikowy, czyli napady na żydowskich kramarzy na targowiskach w Śródmieściu i Wrzeszczu, 12/13 XI 1938 doszło do lokalnej „nocy kryształowej”. W 1938 odebrano prawo wykonywania zawodu w Gdańsku większości lekarzy, dentystów i farmaceutów pochodzenia żydowskiego. 21 XI 1938 uchwalono lokalną wersję ustaw norymberskich, zakazując zawierania formalnych i nieformalnych związków między Żydami i nie-Żydami, zamykano Żydom możliwość pracy w instytucjach publicznych, w lutym 1939 prawo do pracy w zawodzie utracili prawnicy.

Hitlerowcy zezwolili natomiast na prowadzenie przez Gminę Synagogalną negocjacji z instytucjami zagranicznymi w sprawie organizacji zbiorowego wychodźstwa. Po upoważnieniu przez żydowską społeczność zarządu Gminy Synagogalnej do zawarcia z Senatem II WMG umowy na temat emigracji, zmalało natężenie aktów agresji. 8 I 1939 władze Gminy Synagogalnej, w celu zdobycia pieniędzy na pokrycie kosztów transportów emigracyjnych, podpisały zgodę na sprzedanie (za 330 000 guldenów gdańskich, przy realnej wartości 1 mln guldenów) wszystkich swoich nieruchomości w Gdańsku, m.in. z zapewnieniem pozostawienia do 1948 w stanie nienaruszonym żydowskich cmentarzy (z czego władze niemieckie się wywiązały).

1 IX 1939 w Gdańsku pozostało około 1400 Żydów, kilku tego dnia zamordowano, kilkunastu (mężczyzn) zesłano do Stutthofu (nie przeżyli), innych przetrzymywano w tymczasowych aresztach i w większości zwolniono. Rodziny pozostałe w Gdańsku poddano nadzorowi policyjnemu, przyznano niższe przydziały żywnościowe, wprowadzono obowiązek meldowania się w rewirach policyjnych. 1 IX 1941 wprowadzono obowiązek noszenia zewnętrznego oznaczenia w postaci żółtej Gwiazdy Dawida. W 1940, za pieniądze Żydów, urządzono jednobudynkowe getto na Spichlerzach, przy Mausegasse (ul. Owsiana) 7 (spichlerz „Czerwona Mysz”). Nadal tolerowano emigrację, do końca 1941 miały miejsce tylko wyjazdy indywidualne (około 700 osób). Od marca 1941 do połowy 1943 deportowano pozostałych Żydów do gett i obozów w Generalnym Gubernatorstwie i Czechach. Wojnę przetrwało około 19 osób z getta na Spichlerzach i ponad 300 członków rodzin żydowskich chrześcijan. Opuścili oni Gdańsk i Polskę w okresie 1945–1946. Jednocześnie do Gdańska napływali Żydzi polscy.

1 X 1945 założono Wojewódzkie Żydowskie Zrzeszenie Religijne, przemianowane w 1946 na Żydowską Kongregację Wyznaniową. W 1946 społeczność Żydów w Gdańsku liczyła około tysiąca osób; w lutym tegoż roku oddano do dyspozycji kongregacji budynek dawnej synagogi we Wrzeszczu. Skutkiem dalszej emigracji działalność zrzeszenia zanikła w 1950. W 1951 było w Gdańsku przypuszczalnie około 400–500 osób pochodzenia żydowskiego (w większości pracownicy umysłowi). W kwietniu 1958 reaktywowano kongregację, stanowiącą część Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce (ZRWM). W 1966 Zarząd Główny ZRWM podjął decyzję o zlikwidowaniu kongregacji, po opuszczeniu Gdańska w latach 1956–1967 przez kolejnych 167 osób. Dalszych 116 wyjechało w 1967–1971, w następstwie kampanii antysemickiej związanej z wydarzeniami marca 1968 (pozostali na ogół emeryci).

Z braku środków na utrzymanie synagogi we Wrzeszczu budynek przekazano po 1950 do dyspozycji władz. W 1959 powstał w Gdańsku oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (TSKŻ). Jego siedziba mieściła się od 1961 przy ul. Aldony 6 we Wrzeszczu. Oddział TSKŻ został zlikwidowany w 1971 decyzją Zarządu Głównego w Warszawie i w Gdańsku nie istniała żadna instytucja żydowska. Po 1989 wystąpiło zjawisko nawiązywania kontaktu z instytucjami żydowskimi przez osoby nie starające się o to wcześniej, jak i przez ludzi młodych, niekiedy z rodzin chrześcijańsko-żydowskich.

21 III 1994 odbyło się zebranie założycielskie nowej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej z siedzibą w Gdańsku; przekazano na jej uroczystości środowiskowe salę koncertową Zespołu Szkół Muzycznych w dawnej synagodze we Wrzeszczu. W 1999 na tyłach szkoły urządzono biuro gminy. W tym samym roku gmina utraciła podmiotowość prawną, stając się filią Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Liczy 75 członków. Od 2000 istnieje także Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego Żydów w Gdańsku, o nieznanej liczbie członków. GB

Rabini. W 1782 utworzono wspólny rabinat dla gmin Stare Szkoty, Winnica i Wrzeszcz. Od 1782 do śmierci 17 II 1803 pracował dla nich Meier Pozner (Munk), uznany i szanowany talmudysta, wcześniej pracował w Meseritz (Międzyrzecz) i Królewcu. Funkcję przejął syn, Chaim Munk, kierujący rabinatem od 1807 do 11 VI 1835. Był pierwszym rabinem, który zamieszkał w mieście Gdańsk, nie cieszył się jednak autorytetem. Od 17 IX 1837 obowiązki rabina pełnił Izrael Lipschuetz (Israel Ben Jedalij Lipschitz, Lipschütz, Lipschutz, Lipschits, Lipshits) (1782-1860, pochowany na cmentarzu żydowskim na Chełmie), wcześniej pracował w Chodzieży. Gminie Stare Szkoty służył do 1850 roku, a gminom Winnica i Wrzeszcz do śmierci w 1860.

Pierwszym reformowanym rabinem w Gdańsku był dr Abraham Stein, zatrudniony w latach 1850–1864 przez gminę Stare Szkoty. Niepowodzeniem zakończyły się próby zjednoczenia pięć gmin gdańskich, co wpłynęło na jego decyzję o wyjeździe do Pragi. Gmina przy ul. Szopy jako pierwszego rabina zatrudniła Mosesa Chefesa ze Szkłowa (zmarł w Gdańsku w 1807). Po nim funkcję przejął Izaak Icyk Ashkenasi, syn rabina Elchanana ze Starych Szkotów. Po jego śmierci w 1814 obowiązki powierzono Samuelowi Rosensteinowi, wnukowi Elchanana. Zmarł w 1824, urząd objął Michael Levin Munk, który w 1853 przeszedł do gminy z ul. Szerokiej. Wcześniej byli tam zatrudnieni Markus Perls (do 1825) i Moses Eheser Thorner (1825–1837). Od 1865 w gminie Stare Szkoty pracował rabin reformowany, dr Josua Wallerstein. Po jego śmierci 10 VI 1876 w rabinacie był przez 2 lata wakat. 30 VI 1878 gmina Winnica zatrudniła dr. Seliga Gronemanna, który pracował wcześniej w Strasburgu, a gmina Stare Szkoty dr. Wernera Cossmana, służącego jednocześnie członkom gmin Wrzeszcz, Szopy i Szeroka. W zjednoczonej Gminie Synagogalnej (1883) funkcję głównego rabina powierzono Wernerowi Cossmanowi. Pełnił ją do 1896, kiedy przeniósł się do Monachium. Następcą był dr Louis Blumenthal. Po jego odejściu 1 VII 1900 do Berlina, z Dessau przybył dr Max Freudenthal. Po siedmiu latach jego następcą został wrocławianin, dr Robert Kaelter, absolwent wrocławskiego seminarium teologicznego, zaangażowany w pomoc dla uchodźców przybywających do Gdańska po 1919, zmarł 6 III 1926.

W latach 20. XX wieku w charakterze nauczycieli religii pracowali w Gdańsku dr Dawid Weiss i dr Arthur Blum. W 1927 Dawid Weiss przejął opiekę na wiernymi z synagogi we Wrzeszczu. Dla Żydów ortodoksyjnych zatrudniano Jakuba Meira Sagalowitscha (1923–1933). W latach 1926–1927 Dawid Weiss i Jakub Sagalowitsch wypełniali tymczasowo obowiązki głównego rabina. W grudniu 1927 został nim dr Iwan Gruen, pracujący wcześniej we Frankfurcie nad Odrą. Pełnił obowiązki do kwietnia 1939, kiedy wyemigrował. Wyjechał wówczas też Morduch Jankiel Golinkin z Żytomierza, zatrudniony od kwietnia 1936 w synagodze ortodoksyjnej. Dawid Weiss wyemigrował w lipcu 1939. Do 26 VIII 1940 za sprawy religijne odpowiadał Meir Bieler, wcześniej zatrudniony w gminie sopockiej, który wyjechał w ostatnim transporcie emigracyjnym. W latach 1947–1950 w kongregacji religijnej pracował Nusen (Natan) Trzaskała i Mojżesz Wajnberg; obaj wyemigrowali z Polski. Brak wzmianek o zatrudnianiu rabina w okresie 1951–1994. Później modły odprawiali niekiedy rabini z Warszawy, m.in. Michael Schudrich. Funkcję podrabina pełni Michał Samet, absolwent I Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku (1980), wicemistrz Polski w squasha (kategoria +40, 2003), od 2003 przewodniczący filii Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) w Gdańsku, członek Rady Religijnej przy ZGWŻ oraz członek Zarządu Maccabi Polska, od 2007 członek-założyciel reaktywowanego Żydowskiego Stowarzyszenia B’nai B’rith (Loża Polin) RP, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi za zasługi dla odrodzenia polskiej społeczności żydowskiej w wolnej Polsce (2009).

7 XII 2023 w miejscu byłego getta przy ul. Owsianej odsłonięto tablicę pamiątkową z napisem w językach polskim, hebrajskim, angielskim i niemieckim : "W tym miejscu znajdował się spichlerz Czerwona Mysz, w którym latem 1940 roku niemieccy naziści utworzyli getto dla gdańskich Żydów". GB