KLEMME PANKRACY, duchowny, teolog, reformator

Aktualna wersja na dzień 15:42, 24 paź 2023

Uwolnienie kaznodziei Pankratiusa Klemme podczas buntu gdańszczan w 1544 (w scenerii Długiego Targu), obraz Karla Ludwiga Rosenfeldera zamówiony przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuki i prezentowany na wystawie w 1841 z historycznym komentarzem Matthiasa Gotthilfa Löschina, depozyt gdańskiego Muzeum Miejskiego przekazany kościołowi św. Jana, w 1945 zaginiony

PANKRACY (Pankratius) KLEMME (według kroniki Eberharda Böttichera błędnie KLEIN) (około 1475 Hirschberg (Jelenia Góra) – 21 IX 1546 Gdańsk), duchowny, teolog, reformator Gdańska ( Reformacja). Bardzo wcześnie wstąpił do zakonu dominikanów. W 1495 wymieniany jako kantor przy gdańskiej szkole św. Jana, w 1498 kantor w kościele św. Jana. Odbył następnie studia klasyczne i teologiczne najprawdopodobniej na uniwersytetach południowych Niemiec, ożywionych poglądami Erazma z Rotterdamu, później także ideami płynącymi z Wittenbergi.

W 1526 jedną z pierwszych decyzji nowo mianowanego oficjała, magistra Urbana Ulrici, posądzanego w późniejszym czasie o sprzyjanie reformacji, został zatwierdzony na funkcję kaznodziei kościoła św. Jana, gdzie do 1529 głosił kazania. Jesienią 1529, po śmierci kaznodziei kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) Aleksandra Svenichena, decyzją Rady Miejskiej przejął po nim to stanowisko. Objął je za wiedzą ówczesnego proboszcza parafii mariackiej Jana Dantyszka, po uzyskaniu zgody oficjała i swoich braci zakonnych (jeszcze w 1533 wymieniano go jako czynnego brata zakonnego i kaznodzieję w gdańskim konwencie dominikańskim). W przeciwieństwie do swojego poprzednika, uchodzącego za katolika oraz zwolennika raczej umiarkowanych reform, atakował zręcznie w swoich kazaniach Kościół i propagował luterańskie poglądy, mając w tym od początku wsparcie ze strony Rady Miejskiej. Usiłował go natomiast usunąć ze stanowiska biskup włocławski (kościelny zwierzchnik Gdańska) Jan Karnkowski, zyskując poparcie proboszcza Jana Dantyszka (od 1530 równocześnie biskupa chełmińskiego) i przysyłając w tym celu do Gdańska swojego sekretarza, Stanisława Dąbrowskiego. Rada Miejska pismem z 12 IV 1532 broniła go przed relegacją z pełnionej funkcji. Bawiący w początku 1533 w mieście Jan Dantyszek na krótko zmienił stosunek do jego działalności, śląc uspokajające pisma do biskupa włocławskiego i króla. Jednak już w roku następnym ponownie – jako wyznaczony do zbadania sprawy komisarz królewski – domagał się usunięcia kaznodziei z zawiadywanej przez siebie parafii. Ze względu na wsparcie Rady, a także postawę większości gdańskiego społeczeństwa – okazało się to niemożliwe.

W 1536 Rada Miejska powierzyła mu dodatkowo administrowanie sakramentów i sprawowanie służby Bożej, czyniąc go w ten sposób niejako drugim proboszczem kościoła NMP. W historiografii niemieckiej przyjęło się w późniejszym czasie określanie go od tego momentu – cokolwiek jednak anachronicznie (nie było jeszcze w tym czasie w Gdańsku luterańskiej organizacji zborowej) – mianem pastora. Otrzymał od Rady Miejskiej stałą pensję, mieszkanie i prawo głoszenia kazań w niedziele i święta w wyznaczonych porach. Wkrótce po powierzeniu oficjałowi Urbanowi Ulrici funkcji proboszcza kościoła NMP, 28 X 1537, zrzucił dominikański habit i przywdział strój świecki, tym samym symbolicznie występując z zakonu dominikanów i jednocześnie – z katolickiego stanu duchownego. W 1539 w celu dokończenia studiów teologicznych, już według nowych, luterańskich zasad, udał się do Wittenbergi. Nawiązał tu osobisty kontakt z Marcinem Lutrem, podtrzymywany później korespondencyjnie. Otrzymał od Lutra egzemplarz przetłumaczonej przezeń na język niemiecki Biblii. Po powrocie do Gdańska ostro wystąpił przeciwko kultowi świętych w kościele NMP, usuwając między innymi wprowadzony pod jego nieobecność w sąsiedztwo głównego ołtarza obraz Maryi. Zreformował również na sposób luterański sposób głoszenia kazań: homilię miała odtąd poprzedzać modlitwa „Ojcze nasz”, natomiast po zakończeniu kazania śpiewano psalmy.

W 1544 świeżo desygnowany na biskupstwo włocławskie Mikołaj Dzierzgowski przybył do Gdańska w towarzystwie biskupów: płockiego Samuela Maciejowskiego oraz chełmińskiego Tiedemanna Giesego i poddał wizytacji kościół NMP. Klemmego przesłuchano i dopuszczono do wygłoszenia w obecności ordynariuszy kazania (18 V). Luterańskie w treści – sprowokowało Dzierzgowskiego do wydania nakazu aresztowania eksdominikanina. W mieście doszło wówczas do zamieszek. Pod groźbą tumultu i przy mediacji Rady Miejskiej został uwolniony i zatwierdzony formalnie na stanowisku drugiego proboszcza. Zobowiązał się nie występować jawnie przeciwko Kościołowi katolickiemu, a Rada Miejska podjęła zobowiązanie nieprześladowania duchownych katolickich, ponadto wyraziła zgodę na pobieranie w dalszym ciągu dziesięciny z terytorium gdańskiego.

Po wyjeździe wizytatorów powrócił jednak do propagowania luteranizmu, a jego wieloletnia nieformalna działalność reformacyjna przyczyniła się do ostatecznego ugruntowania protestantyzmu w Gdańsku, wprowadzenia w tym duchu istotnych reform w zakresie szkolnictwa, szpitalnictwa i opieki nad ubogimi oraz sformułowania w 1545 przez Trzeci Ordynek postulatu komunii pod dwiema postaciami. Po śmierci Marcina Lutra (18 II 1546) dokonał z ambony kościoła NMP uroczystej parentacji (obrzęd pogrzebowy w rycie właściwym dla pochówku jednego z rodziców).

W uznaniu zasług został pochowany pod amboną kościoła NMP, a w jego pogrzebie uczestniczyła cała Rada Miejska, Eberhard Böttischer przytoczył w swojej kronice treść epitafium na płycie nagrobnej, obecnie niezachowanego.

Pozostawił po sobie pokaźny zbiór książek, w części po jego śmierci rozprzedany. Około 60 woluminów, między innymi dzieła doktorów Kościoła (w tym św. Ambrożego, św. Augustyna), dzieła kultury antycznej (Cicerona, Horacego) oraz pisma Erazma z Rotterdamu i Marcina Lutra, trafiły w 1606 do biblioteki kościoła NMP, obecnie w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN. JANSZ SK

Bibliografia:
Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen Register” von Eberhard Bȍtticher (1616). Transkription und Auswertung, bearb. von Ch. Herrmann und E. Kizik / Kronika Kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen-Register” Eberharda Böttichera (1616). Transkrypcja i analiza, opr. Ch. Herrmann i E. Kizik, Köln – Weimar – Wien 2013 (Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz, Bd. 67).
Döring G., Zur Geschichte der Musik in Preußen. Ein historisch-kritischer Versuch, Elbing 1852.
Hirsch T., Der Prediger Pancratius: Ein Beitrag zur Reformationsgeschichte Danzigs, L.G.Homann’s Kunst – und Buchhandlung, Danzig, 1842.
Kubicki R., Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2007.
Nowak Z., Urban J., Pankracy Klemme – gdański działacz reformacyjny i jego księgozbiór, „Rocznik Biblioteki Narodowej, R. IV, 1968, s. 107–140.
Nowak Z., Klemme Pankracy (ok. 1475-1546), w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2, red. Zbigniew Nowak, Gdańsk 1994, s. 401–402.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 31.
Schnaase E., Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Verlag von Theodor Bertling, Danzig.
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 2, Danzig 1918.
Wendland J., Die Sankt-Johannis-Kirche in Danzig, A.W. Kafemann GmbH, Danzig 1934.