KAPLICA KRÓLEWSKA I PLEBANIA KOŚCIOŁA NMP

Wersja z 18:55, 11 wrz 2023

Kaplica Królewska i plebania (po prawej), Der Stadt Dantzigk…, 1687

Kaplica Królewska, widok od strony północno-wschodniej, około 1900

Kaplica Królewska i plebania od strony północno-zachodniej przed 1945

Wnętrze Kaplicy Królewskiej, 1877

Dziedziniec plebanii, 1919

Odgruzowanie okolic Kaplicy Królewskiej i plebani, 1946–1950

Kaplica Królewska i plebania, widok od strony północnej, 2010

Kaplica Królewska i plebania, przed nimi lwy z fontanny Czterech Kwartałów, 2019

KAPLICA KRÓLEWSKA i PLEBANIA KOŚCIOŁA WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY (NMP). Historia budowy. W przywileju lokacyjnym Głównego Miasta, wystawionym w 1342 przez wielkiego mistrza krzyżackiego Ludolfa Königa, wyznaczono nie tylko miejsce na kościół NMP, ale także na plebanię parafii głównomiejskiej ( parafie Kościoła katolickiego w Gdańsku). Usytuowano ją na północ od kościoła, między obecnymi ulicami Plebania, św. Ducha i Mariacką.

Od połowy XIV do początku XVI wieku powstawał zespół budynków skupiony wokół nieregularnego czworobocznego dziedzińca. Początkowo były to domy o konstrukcji szkieletowej (jak wszystkie pierwsze budynki mieszkalne na Głównym Mieście), następnie zaczęto wznosić murowane obiekty – najpierw dom przy obecnej ul. Plebania 7 (posesja zwana Pfarrhof, Am Pfarrhof). Powstała dwukondygnacyjna kamienica o trójdzielnym schodkowym szczycie, zwieńczonym blankowaniem, z bogatymi profilami i maswerkową dekoracją. W latach 1517–1518 powstały dwa domy: ul. Plebania 8 i ul. Podkramarska 5 (Kleine Krämergasse), ozdobione wnękami zwieńczonymi podwójnymi łukami. W 1715 powstał portal kamienicy przy ul. Plebania 8, w którym wykorzystano stary herb rodziny Ferberów z datą 1518 ( Maurycy Ferber był proboszczem parafii w okresie 1516–1523 i inicjatorem przebudowy kościoła NMP z 1517–1518).

W XVI wieku, mimo przejęcia kościoła NMP przez protestantów, plebania pozostała w rękach proboszczów parafii katolickiej. W 1589 wyremontowano budynek plebanii i urządzono w niej kaplicę pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła. Prowizoryczna kaplica nie odpowiadała potrzebom liczącej wprawdzie niewielu wiernych, ale prestiżowej parafii najważniejszej części Gdańska. W 1678 rozpoczęła się budowa nowego kościoła – zainicjował ją goszczący wówczas w Gdańsku król polski Jan III Sobieski, od którego powstała zwyczajowa nazwa Kaplica Królewska, większość środków przeznaczonych na budowę (80 000 złp) pochodziła jednakże z zapisu testamentowego zmarłego w Gdańsku w sierpniu 1677 prymasa Polski, arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego. Oficjalnie była ona kościołem pod wezwaniem Ducha Świętego oraz św. Andrzeja Apostoła i św. Jana Chrzciciela. Kamień węgielny położono 21 VII 1678, budowę zakończono 10 V 1781, obiekt po wewnętrznych pracach wykończeniowych oddano do użytku 16 I 1783 , konsekrował ją 14 X 1685 biskup włocławski Bonawentura Madaliński. Od 1840 miała tytuł katolickiego kościoła parafialnego Głównego Miasta, zastąpił ją w tej funkcji w marcu 1991 kościół NMP.

Miejscem wyznaczonym na budowę tego katolickiego kościoła była północna część działki zajmowanej przez plebanię, konieczne było na początku wyburzenie stojących tam pięciu kamienic. Pracami przy wznoszeniu kościoła kierował Barthel Ranisch. Autorem koncepcji przestrzennej był prawdopodobnie Tylman van Gameren, najwybitniejszy architekt działający wówczas na terenie Rzeczypospolitej (zachowały się rysunki wykonane jego ręką, przedstawiające budynek podobny do gdańskiej kaplicy). Wykonanie bogatej rzeźbiarskiej dekoracji fasady przez długi czas niesłusznie przypisywano gdańszczaninowi Andreasowi Schlüterowi, obecnie uważa się, że wykonał ją (według projektu nieznanego autorstwa) najprawdopodobniej Hans Gaspar Äschmann, starszy cechu gdańskich budowniczych.

W XVIII–XX wieku zespół był kilkakrotnie remontowany i przebudowywany, między innymi w 1828 powstała empora i malowidła w kaplicy, ostatnie prace przed II wojną światową przeprowadzono w latach 1934–1937. W 1945 spłonęło wnętrze z wyposażeniem (w tym drewniana empora), runęły fragmenty murów i filarów, inne wychyliły się od pionu, uszkodzone były sklepienia, dach i latarnia nad kopułą. Prace przy odbudowie kaplicy rozpoczęto w 1946, przywrócono ją do użytku w czerwcu 1948. Czasowo wykorzystywano w kaplicy elementy z innych budowli. Jako poręcz schodów do 1996 służyła barokowa balustrada z kościoła św. Jana. Kamieniarka na zewnątrz oraz posadzki i inne elementy wnętrza były wielokrotnie konserwowane i uzupełniane. Ważnym etapem była rekonstrukcja latarni kopuły (projekt Aleksandra Piwka) w 1999, a także wzmocnienie posadowienia i sklepień w 2000. W 2002–2003 przeprowadzono konserwację i pomalowano elewację kaplicy, stosując intensywne barwy.

Kaplica Królewska jest budowlą nietypową dla centrum Gdańska, ze względu na dość rzadką tu barokową stylistykę i tynkowane zewnętrzne powierzchnie murów (kontrastujących z masywem kościoła NMP). Frontowa fasada zdaje się kryć za sobą kościół o trzech przęsłach z kopułą z wysokim bębnem oraz z dwiema flankującymi ją bocznymi kopułkami. Po obu stronach znajdują się trójosiowe boczne kamieniczki. Kompozycja elewacji wprowadza w ten sposób patrzącego w błąd, ponieważ ma on przed sobą na całej szerokości jeden obiekt sakralny. Wejściem głównym nie jest centralnie umieszczony portal, lecz boczne drzwi po jego zachodniej stronie. Szeroki portal prowadzi na dziedziniec plebanii, z drewnianymi galeryjkami i wielobocznym wykuszem. Właściwa kaplica znajduje się na piętrze. Jest niemal centralnym pomieszczeniem z kopułą wspartą na czterech arkadach i filarach. Dookoła znajdują się krzyżowo sklepione, prostokątne przęsła oraz czworoboczne aneksy po wschodniej i zachodniej stronie. Na kopule widoczne są fragmenty malowideł z XIX wieku. JASZ

Kościół parafialny. Po reformacji, za proboszcza i oficjała Nicolasa Miloniusa, już w 1589 (po remoncie plebanii) umieszczono tu stację misyjną jezuitów, wykorzystujących okresowo do działalności duszpasterskiej i kaznodziejskiej wspomnianą już kaplicę św. Andrzeja. Po wybudowaniu Kaplicy Królewskiej powstał w latach 1683–1719 spór o korzystanie przez Towarzystwo Jezusowe także i z tego obiektu. Ponieważ w latach tych sporadycznie tylko dopuszczano jezuitów do duszpasterstwa (1683, 1684, 1698, 1705, 1714–1715), proboszczowie bazowali na pracy świeckich wikarych. Jezuitów wykorzystano jednakże do pracy w erygowanej w 1714 na terenie plebanii pierwszej od reformacji katolickiej szkole parafialnej. Po ustanowieniu oficjalnej misji jezuickiej w 1719 wikarymi stali się misjonarze jezuiccy i pełnili tę funkcję także po kasacie swego zakonu (do 1786).

Kaplicę Królewską traktowano jako zastępczą świątynię parafialną dla całego Gdańska, specjalizującą się przede wszystkim w duszpasterstwie w języku niemieckim, chociaż w latach 1720–1855 proboszczami byli i Polacy. Pełniąc jednakże wiele innych funkcji w Kościele, nie zawsze przebywali na miejscu (stało się to normą w 1775–1818, gdy żaden z nominowanych proboszczów nawet do Gdańska nie zawitał). W 1718, po podziale rozległej katolickiej parafii gdańskiej na okręgi filialne (z zachowaniem nadrzędności Kaplicy Królewskiej), tej ostatniej przypisano terytorium dawnej parafii mariackiej na Głównym Mieście z ul. Długą, Chlebnicką, Ogarną, Mariacką, św. Ducha, Szeroką, ponadto tzw. Przedwale i Zaroślak wewnętrzny, na wschód od Kanału Raduni oraz obszar niegdyś przypisywany parafii kościoła św. Piotra i Pawła (na Starym Przedmieściu). Podobny okręg został przy niej po formalnym wyodrębnieniu z niej parafii przy kościele św. Józefa i św. Brygidy (1840).

W latach 1765–1775 plebania i Kaplica Królewska stały się na krótko rezydencją i ośrodkiem działalności biskupa pomocniczego, tytułowanego sufraganem pomorskim (był nim Cyprian Kazimierz Wolicki, zmarły w Gdańsku i pochowany w Kaplicy Królewskiej). Między rokiem 1787 a 1818 ważną rolę w Gdańsku odegrał Michael Langmesser, najpierw pierwszy kaznodzieja Kaplicy Królewskiej, następnie instygator konsystorza gdańskiego i regens kancelarii konsystorskiej, od 1791 roku tytułujący się zastępcą plebana. Od 1799 faktycznym gospodarzem świątyni był Stanisław Kostka Rosołkiewicz, początkowo wikary, od 4 V 1818 jej proboszcz.

Ważnym zadaniem proboszczów Kaplicy Królewskiej w latach 1814–1945 było prowadzenie prywatnej szkoły katolickiej ( Knabenschule zur Königlichen Kapelle), początkowo dla chłopców, od połowy XIX wieku także i dla dziewcząt. Likwidacja katolickich klasztorów w Gdańsku spowodowała wydanie 31 III 1840 dekretu przez biskupa chełmińskiego Anastasiusa Sedlaka, erygującego nowe parafie na terenie Gdańska i tworzącego nowe ich granice. Zasięg działania Kaplicy Królewskiej nie zmienił się, pozostając ograniczony do terenu Głównego Miasta. Pozostał taki i po 1945, kiedy nastąpiła unia personalna pomiędzy Kaplicą, a przywróconym Kościołowi katolickiemu kościołowi NMP. Obie świątynie łączyła osoba proboszcza, mającego początkowo swoją tytularną siedzibę w Kaplicy Królewskiej, a od 1962 jego kościołem parafialnym stał się kościół NMP. SK