DOM DZIECKA (Dom Dziecka i Sierot)

Wersja z 16:29, 27 gru 2023

Dom Dziecka (po lewej, z figurkami bawiących się dzieci) według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600; poniżej kanał Raduni, nad nim mosty (w ciągu obecnej ul. Garncarskiej i ul. Elżbietańskiej, po prawej Most Chlebowy ), Ratuszu Starego Miasta i fragment ul. Korzennej, w lewo, za skrzyżowaniem ul. Bielańskiej i ul. Podbielańskiej, kościół św. Józefa, kościół św. Elżbiety i fragment wału otaczający miasto

Reinhold Curicke, Dom Dziecka i Sierot przy kościele św. Elżbiety, 1687, widoczna furta z polskim orłem

Dom Dziecka (z lewej) przy bastionie św. Elżbiety, około 1865, po prawej Kanał Raduni i Dom Opatów Pelplińskich

Portal Domu Dziecka przed demontażem w 1916

Portal Domu Dziecka
i pozostała kamieniarka wmontowana w nowy budynek, stan z 1917

Dom Dziecka w Dworze III na Polankach, fot. Rudolf Theodor Kuhn, opublikowano pod nazwiskiem Richarda Adalberta Ballerstaedta, między 1860 a 1877

Wychowankowie i opiekunowie z Domu Dziecka w Dworze III na Polankach, fot. Rudolf Theodor Kuhn, opublikowano pod nazwiskiem Richarda Adalberta Ballerstaedta (stojącego w ostatnim rzędzie w wysokim cylindrze), 1868

DOM DZIECKA (Kinderhaus), Dom Dziecka i Sierot (Kinder- und Waisenhaus), sierociniec, wydzielony w 1541 ze szpitala św. Elżbiety, w odrębnym budynku przy Töpfergasse 1 (ul. Garncarska). Od 1549 z samodzielnym zarządem trzech prowizorów, podlegającym im zarządcą, zwierzchnikiem zarządczyni sprawującej nadzór nad mamkami. Mamka opiekowała się dwojgiem dzieci.

Od 1599 opiekę medyczną nad dziećmi sprawował cyrulik, od XVII wieku także lekarz i chirurg. Zatrudniano nauczyciela (nauka czytania, pisania, liczenia oraz katechizmu) oraz kobiety uczące dziewczęta prząść, szyć i dziergać. Wychowanków utrzymywano do osiągnięcia 14 roku życia; starano się zapewnić im miejsca pracy w rzemiośle (chłopcy) i na służbie w domach mieszczan (dziewczęta). W 1541 przebywało w nim 40 dzieci, w 1599 istniały izby dla 36, 33 i 22 dzieci, osobna dla 11 niemowląt z mamkami, w latach 1720–1729 przebywało 309 dzieci (śmiertelność 62,1%), w tym 103 dzieci ślubnych, 206 nieślubnych, 37 podrzutków.

W 1547 budynek spłonął. Odbudowany dzięki fundacji Hansa Connerta w latach 1548–1549, najpewniej jako pierwszy w Gdańsku zbudowany w stylu renesansowym. Dzięki staraniom Hansa Connerta w 1552 przywilej króla polskiego Zygmunta II Augusta zrównał w prawach dzieci z domu dziecka z dziećmi poczętymi legalnie (przywileje odnawiali królowie: Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, August II i August III). W 1633 mieszczanie Johann Kratzer i Martin von Hamburg, w miejsce drewnianego płotu, ufundowali nowe, murowane ogrodzenie biegnące od kościoła św. Elżbiety do kanału Raduni, wzdłużnie do obwarowań przy obecnej ul. Wały Jagiellońskie, z ozdobioną polskim orłem furtą przy Töpfergasse 1 (ul. Garncarska) i specjalnym dzwonkiem dla osób podrzucających niemowlę. Gmach odnawiano w latach 1709–1713, rozbudowany w 1746 składał się z dwóch budynków połączonych dwukondygnacyjnym łącznikiem, pod którym przepływało odgałęzienie kanału Raduni (w którym w miesiącach letnich urządzano kąpielisko).

W początku XIX wieku przemianowany na Dom Dziecka i Sierot (Kinder- und Waisenhaus). Od lat 20. XIX wieku przeznaczony dla dzieci powyżej szóstego roku życia (zgodnie z zasadą, że dzieci do sześciu lat powinny być oddawane do rodzin zastępczych, które pozostawały pod opieką domu), dzieci młodsze przyjmowano wyjątkowo i tylko za wkupne, wynoszące np. w 1903 za dziecko w pierwszym roku życia – 450 marek, w piątym – 1500 marek. W 1824 przebywało w nim 163 dzieci, 1828 – 108, 1880 – 147, 1903 – 147. W 1835 posiadał osiem sal dla dzieci, dwie sale dla chorych (na 12 i 16 łóżek), izbę do nauki szycia, dwie sale lekcyjne, z czego jedna służyła za jadalnię. Chłopcy nosili mundurki niebieskie, dziewczęta czerwone.

W czerwcu 1867 posesję zakupiło miasto, 70 dzieci przeniesiono do nowego domu, otwartego 16 III 1868 w dawnej posiadłości Schopenhauerów przy Pelonker Straße 123 (ul. Polanki; Dwór III, dwory oliwskie); w zakupionych sąsiednich budynkach urządzono warsztaty rzemiosła dla wychowanków. W 1897 przebywało w nim 147 dzieci (81 chłopców i 66 dziewcząt), w 1924 – 136 (72 chłopców i 64 dziewczęta). Przy zakładzie działała szkoła o charakterze podstawowym. ASZ

Dawny budynek szpitala św. Elżbiety otrzymał Miejski Zakład Opieki Społecznej, po wykupieniu terenu przez Zachodniopruskie Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia został rozebrany w 1916, w jego miejscu wybudowano budynek Towarzystwa (z obecnym adresem ul. Wały Jagiellońskie 36/38), będący w latach 1950–1989 siedzibą Komitetu Wojewódzkiego PZPR, następnie Prokuratury Okręgowej. W 1916, podczas rozbiórki dawnej zabudowy Domu Dziecka, jego wystrój kamienny (między innymi rzeźbę portretową Hansa Connerta, portal) wmontowano w budynek na zapleczu budowanego gmachu Towarzystwa, dzięki czemu zachował się do dziś. BŚ