KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA

Wersja z 10:18, 17 gru 2023

Herb kościoła św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja (na pierwszym planie), za nim klasztor dominikanów, w miejscu którego stanęła Hala Targowa, po lewej Baszta Jacek, powyżej Wielki Młyn, kościół św. Katarzyny i kościół św. Brygidy, miejsce fosy zajmuje obecnie ul. Podwale Staromiejskie. Tzw. „Plan sztokholmski” (rysunek aksonometryczny wykonany piórkiem), przypisywany Antonowi Möllerowi, około 1600

Kościół św. Mikołaja,
Peter Willer w pracy Reinholda Curickego, Der Stadt Dantzigk..., 1687

Kościół św. Mikołaja, Barthel Ranisch, 1695

Kościół św. Mikołaja,
Julius Greth, 1857

Wnętrze kościoła św. Mikołaja, Julius Greth, 1857

Kościół św. Mikołaja, Johann Carl Schultz, 1859

Ołtarz kościoła św. Mikołaja, przełom XIX-XX wieku

Kościół św. Mikołaja, początek XX wieku

Portal wejściowy kościoła św. Mikołaja, fot. Kazimierz Lelewicz, 1951

Kościół św. Mikołaja, lata 60. XX wieku

Kościół św. Mikołaja, 2010

Nawa południowa kościoła św. Mikołaja

KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA, zbudowany przed 1190 z kamienia, pod wezwaniem patrona kupców. Jednonawowy, z dwiema wieżami od zachodu i półkolistą absydą od wschodu (34,5 × 17,4 m), wzniesioną (pod obecną Halą Targową w jej zachodniej części i obecną ul. Pańską) na terenie wcześniejszego cmentarzyska. Obsługiwany był przez kanoników z kościoła Bożej Rodzicielki Marii na gdańskim grodzie. W listopadzie 1226 zniszczony przez Prusów. 22 I 1227 przekazany dominikanom. Biskup włocławski Michał zezwolił wówczas dominikanom nadawać odpusty pomagającym w renowacji kościoła. Odbudowany na planie krzyża (bez wieży i absydy, 40 × 24,5 m), z dodanym prezbiterium, konsekrowany w 1235. Znajdowały się w nim ołtarze św. Piotra, św. Mikołaja i Najświętszej Panny Maryi.

W latach 2001–2005, podczas modernizacji Hali Targowej i badań archeologicznych, odsłonięto warstwy wcześniejsze, tworząc skansen archeologiczny, z reliktami prezbiterium i częścią nawy. Jesienią 1308 zniszczony razem z klasztorem Dominikanów, w czasie brandenbursko-krzyżackich walk o Gdańsk (zob. rzeź Gdańska w 1308). Odbudowę rozpoczęto w nowym miejscu, wykorzystując ocalałe fragmenty zabudowy klasztoru Dominikanów: wieżę kościoła w części południowo-wschodniej (w części dolnej kwadratowej, w części górnej ośmiokątnej, dobudowanej w XV wieku) i pomieszczenia zakrystii (o nieregularnej formie, niższej od pozostałej części kościoła, ozdobionej od zewnątrz ostrołukowymi oknami i blendami w górnej, ozdobionej krenelażem, części muru). Obiekt halowy wzniesiono w stylu gotyckim, o długości 63 m, szerokości 22,24 m, podzielony ośmiokątnymi filarami na trzy sześcioprzęsłowe nawy, z prezbiterium od wschodu oddzielonym od nawy głównej łukiem tęczowym o długości 26 m i szerokości 9,50 m. Przypory (podtrzymują ściany boczne), umieszczono wewnątrz, tworząc płytkie kaplice boczne.

W 1423 spalony razem z klasztorem dominikanów, w 1425 ponownie funkcjonował (na lata 1430–1440 datowane są zachowane w północnej ścianie prezbiterium freski z przedstawieniem męki Jezusa), choć odbudowę sklepienia (gwiaździstego, 16 m wysokości, wspartego na 10 filarach), zakończono w 1487. Zachowały się półkoliste, zamknięte wnęki w górnej części wieży oraz zdobiący zachodnią (od obecnej ul. Pańskiej) elewację trójdzielny szczyt. Pod kapitularzem (obecnie budynek duszpasterski Dominikańska Górka) powstała krypta grzebalna znaczniejszych zakonników, rozbudowana w 1. ćwierci XVII wieku i funkcjonująca do początku XIX wieku. Na początku XV wieku, w tzw. kaplicy Herrenkapelle – wschodnia część obecnej kaplicy św. Jacka - grzebano członków gdańskiego konwentu Krzyżaków. W 1446 nadzorujący pobór cła funtowego Krzyżak Winrich von Manstede ufundował w kościele wikarię. W kaplicy odprawiano codziennie mszę w intencji Krzyżaków, a cztery razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zakonu krzyżackiego. Herrenkapelle około 1492 roku przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan (Ława Bractwa św. Krzysztofa z Dworu Artusa).

W 1480 powstał ołtarz członków Bractwa Słodowników i Browarników. Kupcy i żeglarze z Amsterdamu, zrzeszeni w Ławie Holenderskiej w Dworze Artusa, ufundowali (1492) nieopodal kościelnych organów kaplicę św. Trójcy oraz błogosławionych: Fabiana, Sebastiana, Filipa i Jakuba. W zamian za prawo pochówku zobowiązali się zaopatrzyć kaplicę w sprzęt liturgiczny i obraz, zachowany i obecnie, Matka Boska z Dzieciątkiem, z symboliczną datą 1466 (zakończenie wojny trzynastoletniej), herbami Holandii, Zelandii, Amsterdamu i Gdańska.

W zachodniej części powstała w końcu XV wieku kaplica św. Urszuli, którą opiekowały się związane z dominikanami tercjarki (beginki). Ze średniowiecznego wystroju kościoła zachowała się mała rzeźba Pieta (początek XV wieku), grupa Ukrzyżowanie, na belce tęczowej z gdańskiego warsztatu rzeźbiarskiego mistrza Pawła oraz odsłonięte po II wojnie światowej malowidła na filarach korpusu nawowego (w kształcie rdzawoczerwonych figur nawiązujących do kształtu kamiennych ciosów). Zainteresowanie bractw kaplicami i ołtarzami skończyło się w okresie reformacji. W 1577, po wygnaniu z Gdańska dominikanów, w kościele odprawiano kalwińskie nabożeństwa dla szkockich najemników z miejskich wojsk gdańskich. Po zwycięstwie reformacji był jednym z trzech kościołów (obok karmelickiego kościoła św. Józefa i należącego do brygidek kościoła św. Brygidy, oba na Starym Mieście), pozostawionych do dyspozycji katolickiej mniejszości. Prezbiterium otrzymało stalle z czarnego dębu (w 1730 uzupełnione zapleckami). W 1683 Jan III Sobieski wystawił przywilej dla kaplicy św. Ducha. Od strony północnej dobudowano kaplicę św. Jacka (zamkniętą od wschodu półokrągłą ścianą, od 1864 kaplica św. Krzyża), zastąpiono w głównym ołtarzu gotycki tryptyk Ukoronowanie Najświętszej Marii Panny ołtarzem barokowym, trzykondygnacyjnym, z obrazem św. Mikołaja z 1643, autorstwa ucznia (lub naśladowcy) Hermana Hana. W 1755, na zachodniej ścianie zainstalowano istniejące do dziś organy, które zastąpiły XV-wieczne. W XVIII wieku wnętrze otrzymało barokowe i rokokowe ołtarze przy filarach i w prezbiterium, ambonę, chrzcielnicę, konfesjonały i ławy.

Kościół św. Mikołaja do 1718 obejmował duszpasterstwem dawne parafie kościołów Najświętszej Marii Panny, św. Jana, św. Trójcy, św. Piotra i Pawła (Przedmieście) oraz św. Barbary (Długie Ogrody). Po przejęciu w 1718 funkcji głównej świątyni parafialnej dla katolików przez Kaplicę Królewską, obsługiwał teren między obecnym Podwalem Staromiejskim (murami oddzielającymi Stare Miasto od Głównego Miasta) do ul. Szerokiej, Zamczysko (teren byłego zamku krzyżackiego), Targ Rybny, Spichlerze, Ołowiankę oraz tereny Długich Ogrodów i Dolnego Miasta.

W latach 1784–1809 została ochrzczona w kościele prawie połowa ludności katolickiej Gdańska, służył jako miejsce pochówków i upamiętnienia szlachty pomorskiej wyznania katolickiego. Pozostały po tym epitafia Jana Konopackiego (1594–1605), Johanna Joachima Posseliusa (przed 1625), Johanna Ernesta Schefflera (1663), Piotra Wyhowskiego (epitafium inskrypcyjne z okresu 1705–1713), Józefa Hercyka (epitafium inskrypcyjne z 1733). W okresie kasaty klasztoru Dominikanów planowano zamienić go (1833) w kościół garnizonowy. Po rezygnacji z budowy koszar w miejscu klasztoru, od 1840 był siedzibą parafii katolickiej także dla części Przedmieścia (z wyłączeniem Podwala Przedmiejskiego, ul. Rzeźnickiej, Kładki i św. Trójcy), Siedlec, Cygańskiej Góry, Emaus i Migowa, a od 1845 także obszarów położonych za Bramą Żuławską: Błoni i Gęsiej Karczmy.

10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, zniszczeniu uległa (razem z klasztorem) kaplica św. Doroty, a uszkodzeniu prezbiterium. W 1860, staraniem proboszcza, ks. Friedricha Landmessera, wybudowano od strony Junkergasse (ul. Pańska) przylegającą do kościoła plebanię. Podczas remontu w 1896 usunięto między innymi 15 z 25 istniejących wcześniej ołtarzy. 25 IV 1928 podniesiony do godności bazyliki mniejszej. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska odprawiano tu także msze w języku polskim. W 1945 jako jedyny na Głównym Mieście nie uległ zniszczeniu (zerwany przez bombę wybuchającą przy kaplicy św. Krzyża został dach).

W maju 1945 kościół ponownie objęli dominikanie, głównie ze Lwowa, przywożąc średniowieczną ikonę patronki tego miasta, Matki Bożej Zwycięskiej. Początkowo parafia dominikańska obejmowała obszar Głównego Miasta, sięgała Oruni i Nowego Portu. W 1950 roku naprawiono dach i sklepienia, w latach 1957–1958 odnowiono wnętrze, w 1970–1974 dokonano renowacji elewacji, w 1974–1975 odnowiono kaplicę św. Krzyża, w 1986 wyremontowano zakrystię. W okresie 1975–1977 podwyższono o mieszkalne piętro w konstrukcji szkieletowej przybudówkę od północy, dom spotkań środowisk twórczych, tzw. Górkę, jedno z miejsc zebrań opozycji gdańskiej w czasie stanu wojennego. Obecnie przy kościele pracuje 10 dominikanów.

W związku z zagrożeniem katastrofą budowlaną 31 X 2018 ówczesny przeor klasztoru Dominikanów i proboszcz parafii, o. Maciej Okoński, zamknął kościół do odwołania. W ślad za tym 9 XI 2018 miasto ze względów bezpieczeństwa zamknęło przylegający do kościoła odcinek ul. Świętojańskiej, wiosną 2019, z powodu między innymi dodatkowego przechylania się sterczyn, zamknięto chodnik przy ul. Lawendowej. Natychmiast podjęto działania zmierzające do ekspertyzy przyczyn takiego stanu rzeczy, a potem działań naprawczych. 8 VIII 2020 kościół został otwarty, po jednoczesnej ratunkowej renowacji zachodniej elewacji od ul. Pańskiej (pierwszych pracach przy murach kościoła od 1945). Środki na ten cel pochodziły z okolicznościowych publikacji, wydawanych przez klasztor, ofiar wiernych i dotacji różnych instytucji, w tym Sejmiku Województwa Pomorskiego, Miasta Gdańsk i innych. BŚ BM DK SK