KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY

Aktualna wersja na dzień 18:25, 24 wrz 2024

Kościół św. Brygidy. Der Stadt Dantzigk..., 1688

Rzut poziomy Kościoła
św. Brygidy, 1695

Georg Ferdinand Gregorovius, klasztor św. Brygidy, 1833, po prawej kościół św. Katarzyny, w głębi po lewej kościół św. Brygidy

Kościół św. Brygidy na obrazie Alberta Wilhelma Adama Juchanowitza, 1843

Kościół św. Brygidy, widok od wschodu, Johann Carl Schultz, 1856

Kościół św. Brygidy,
Julius Greth, 1857

Kościół św. Brygidy, widok od strony północno-wschodniej, około 1900

Kościół św. Brygidy, widok od strony zachodniej, początek XX wieku

Kościół św. Brygidy po 1945

Kościół św. Brygidy przed odbudową ze zniszczeń wojennych, fot. K. Lelewicz, 1950

Wieża kościoła św. Brygidy

Tablica przy wejściu do kościoła św. Brygidy

Kazalnica z kościoła św. Brygidy, obecnie w kościele św. Piotra i Pawła

KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY, Stare Miasto, ul. Profesorska 17 (historycznie prawidłowo: ul Brygidki 17). Początkowo kościół klasztorny, przybyłych z Vadstena (Szwecja) w 1392 brygidek, poświęcony w 1397, ”dobudowany” do gotyckiej kaplicy św. Marii Magdaleny, należącej do pokutnic. W czasie drugiego etapu budowy kościoła, zakończonego w 1416, wyburzono ścianę zachodnią kaplicy, tworząc łuk tęczowy łączący ją bezpośrednio z bryłą kościoła. W pierwszych latach reformacji znalazł się przejściowo w rękach protestantów, którzy na przełomie lat 1524–1525 zniszczyli część średniowiecznego wyposażenia. 16/17 I 1587 spłonął od ognia pozostawionego bez dozoru w celi przora, śmierć poniósł młody zakonnik. Odbudowany w 1602 z pomocą biskupa włocławskiego Jana Tarnowskiego, m.in. wzniesiono nowe szczyty naw. W 1616 nad wschodnim przęsłem nawy południowej wzniesiono wieżę, w 1617 umieszczono na niej dzwon, w 1673 zwieńczono ją hełmem zaprojektowanym przez Petera Willera. Pojawienie się zarysowania na sklepieniach nawy południowej spowodowało konieczność przeprowadzenia w 1690 prac naprawczych, którymi kierował Peter Willer. W latach 1724–1733 przebudowano zakrystię, podwyższając ją o jedno piętro, na którym urządzono salę kapituły zgromadzenia, a nad dachem prezbiterium umieszczono sygnaturkę. Wbrew zwyczajowi wszystkie ołtarze od początku zwrócone były ku stronie zachodniej.

Po kasacji klasztoru brygidek przez władze pruskie kościół w okresie 1840–1920 był siedzibą nowo utworzonej katolickiej parafii garnizonowej (kaplica wschodnia przeznaczona została dla więźniów). W miejscu zburzonej męskiej części klasztoru ( brygidianie) postawiono budynek parafialny (historyczny adres ul. Brygidki 17, obecnie ul. Profesorska 17). Między innymi w latach 1871–1892 kapelanem (w randze proboszcza dywizyjnego) był tu ks. dr Leon Dionizy Mieczkowski, były wikary kościoła św. Józefa, uczestnik wojny prusko-francuskiej (1870–1871), odznaczony Krzyżem Żelaznym. Około 1897 zewnętrzne ściany kościoła zostały przelicowane cegłą maszynową.

W 1920 biskup chełmiński Augustyn Rosentreter ustanowił kościół siedzibą odrębnej parafii terytorialnej, wydzielonej z parafii św. Katarzyny, obejmującej Główne i Stare Miasto, Osiek, tereny stoczniowe, Zielony Trójkąt, Młyniska z okolicami.

W 1945 częściowo zniszczony. Runęły sklepienia południowej i środkowej nawy. W 2 połowie 1945 zaczęto odbudowywać spaloną plebanię, w tym samy czasie ks. Władysław Łęga, z polecenia administratora diecezji gdańskiej ks. Andrzeja Wronki organizujący życie kościelne w Śródmieściu Gdańska, z braku wystarczającej liczby duchowieństwa oddał świątynię pod administracyjny zarząd dominikanom z kościoła św. Mikołaja. Pierwszym dominikańskim administratorem parafii św. Brygidy był o. Franciszek Przywara (kolejnych administratorów parafii św. Brygidy oo. dominikanie wybierali ze swojego grona). 11 III 1946 ks. Andrzej Wronka zezwolił siostrom zakonnym (SS. Niepokalanego Poczęcia NMP, popularnie zwane służebniczkami pleszewskimi albo wielkopolskimi) na zorganizowanie na plebanii domu zakonnego (funkcjonował tu do początku lat 70. XX wieku). Niewielka, jednorazowa dotacja, przyznana przez Delegaturę Rządu dla Spraw Wybrzeża w maju 1947 na „finansowanie odbudowy nieruchomości budowlanych parafii św. Brygidy” posłużyła wyłącznie dokończeniu remontu plebanii. W 1953 wikariusz kapitulny diecezji gdańskiej ks. Jan Cymanowski polecił dominikanom urządzić kaplicę na wyremontowanej plebanii. Funkcjonowała ona przez wiele lat jako kaplica półpubliczna pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1957 gdańska Kuria Biskupia podjęła decyzję o rozpoczęciu odbudowy i wyłączeniu parafii Św. Brygidy spod zarządu dominikanów, mianując dla niej odrębnego administratora, kapłana diecezjalnego. Wymagało to zgody władz administracyjnych, zorganizowane w tej sprawie 12 IV 1957 spotkanie przedstawicieli Kurii i Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej stało się początkiem wieloletniego sporu o kościół, będący formalnie własnością państwa.

Jeszcze w 1957 wybuchł „z nieznanych przyczyn” pożar, który zniszczył więźbę dachową, zachodnie szczyty i kolejne przęsła sklepień, a także zachowane jeszcze elementy wyposażenia (między innymi ołtarz główny). Kolejny pożar wybuchł w 1969. 19 II 1970 władze wydały kurii zgodę na odbudowę kościoła na cele sakralne (formalne przekazanie nastąpiło 16 czerwca tego roku), co zakończyło zarząd nad nim dominikanów. Od listopada 1970 trwało odgruzowanie kościoła, 25 grudnia tego roku w urządzonej w zakrystii kaplicy odprawiono pasterkę (pierwsze nabożeństwo po zakończeniu II wojny światowej), 6 VI 1971 biskup gdański Lech Kaczmarek poświęcił nawę główną. W latach 1972–1974 kościół odbudowany według projektu architektów Kazimierza Macura i Zenona Sykutery. Założono wówczas stalową więźbę dachową, wspartą na wzmocnionych żelbetem filarach, zrekonstruowano szczyty wschodnie, a także wieżę z hełmem, natomiast rekonstrukcji zniszczonych sklepień dokonał murarz Marek Mężyk. Ponownie konsekrowany w 1983.

Do 1987 trwały prace we wnętrzu, które otrzymało nowy wystrój, zaprojektowany przez Elżbietę Szczodrowską-Peplińską i Roberta Peplińskiego. W 1988 przyznano świątyni godność Sanktuarium Matki Bożej Królowej Świata Pracy. 23 XI 1991 papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.

W 1994 z terenu parafii wydzielono nową parafię Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła i św. Katarzyny Szwedzkiej na Zielonym Trójkącie. W 2010, przy finansowym wsparciu Rady Miasta, dokonano renowacji zewnętrznej elewacji nawy południowej i wieży.

Kościół ma nietypowy układ przestrzenny, charakterystyczny dla zakonnych świątyń użytkowanych przez zakon brygidek. Niewielkie, jednonawowe, trójprzęsłowe prezbiterium umieszczono na zachód od trójnawowego halowego korpusu. Korpus ma kształt trapezu, dopasowanego do sieci ulic istniejącej w czasie jego budowy. Prezbiterium ma przypory wysunięte na zewnątrz, natomiast poziome siły ze sklepień korpusu przenoszone są przez przypory wciągnięte do wnętrza kościoła. W przyporach na wysokości ponad 3 m znajdują się otwory, które łączyły ganki umieszczone wzdłuż bocznych ścian. We wschodnich przęsłach naw i na wschodnim chórze znajdowała się empora dla mniszek, dostępna bezpośrednio z budynku klasztoru. Takie rozwiązanie zapewniało zakonnicom możliwość uczestnictwa w nabożeństwach bez potrzeby schodzenia na poziom użytkowany przez wiernych z miasta. Ganki i empora nie zachowały się i nie zostały zrekonstruowane. Odbudowano natomiast sklepienia.

Korpus kościoła przykryty jest żebrowymi sklepieniami sieciowymi z motywem ośmioramiennych gwiazd w nawach bocznych. W prezbiterium i kaplicy znajdują się sklepienia kryształowe. W odróżnieniu od wnętrza, które niewiele ma obecnie wspólnego z tym sprzed 1945, zewnętrzny kształt kościoła po odbudowie przypomina stan z XVII wieku. Każda z naw jest przykryta odrębnym dachem, zakończonym stosunkowo skromnym szczytem. Nieco bogatsza jest forma szczytu prezbiterium z umieszczoną na osi ośmioboczną wieżyczką zwieńczoną hełmem. Nieco podobny, lecz o wiele większy hełm ma wieża w południowo-wschodnim narożniku. Trzy kondygnacje wieży są rozdzielone belkowaniami, rozczłonkowane przez pilastry i półkoliście zwieńczone wnęki i okna.

Zachowały się tylko nieliczne elementy dawnego wyposażenia. Najważniejsze to barokowa grupa rzeźbiarska Ukrzyżowanie z początku XVII wieku na belce w łuku tęczowym (przywrócona w 1971) oraz obraz Hermanna Hana Alegoria Kościoła z początku XVII wieku (pierwotnie w centralnym miejscu nastawy ołtarza głównego), ponadto marmurowy ołtarz Ecce Homo, przeniesiony do kościoła św. Piotra i Pawła. Zachowały się też kamienne płyty nagrobne i epitafia z XVI–XVIII wieku (między innymi epitafium stolnika nadwornego koronnego Franciszka Szembeka (zm. 1712) oraz Beaty Sparre (zm. 1627), żony szefa komisji okrętowej Zygmunta III, jednego z przywódców szwedzkiej opozycji w Polsce, Gabriela Posse) oraz pozostałości malowideł ściennych. W prezbiterium od 2000 powstaje Bursztynowy Ołtarz Ojczyzny według pomysłu prof. Stanisława Radwańskiego i Mariusza Drapikowskiego. Mimo nieukończonych prac, ołtarz poświęcono 16 XII 2017.

Za zgodą abp. Sławoja Leszka Głódzia 17 VII 2010 w kościele został pochowany jego pierwszy proboszcz po 1945, ks. Henryk Jankowski, grób przykryto kamiennym sarkofagiem. Zob. też Nonnenhof. JASZ JANSZ