DWÓR ARTUSA

Aktualna wersja na dzień 09:22, 24 lip 2024

Dwór Artusa, 1608, od lewej Stary Dom Ławy, po prawej Nowy Dom Ławy, fragment Apoteozy Gdańska Isaaka van den Blocka

Dwór Artusa, po prawej Nowy Dom Ławy, 1687, z dzieła Reinholda Curickego

Matthaeus Deisch, Dwór Artusa, po prawej Nowy Dom Ławy, 1761–1765

Najstarsze przedstawienie wnętrza Dwory Artusa, August Lobegott Randt, 1823

Domenico Quaglio, Dwór Artusa, 1833

Albert Wilhelm Adam Juchanowitz Dwór Artusa w Gdańsku w trakcie renowacji tylnej fasady w stylu neogotyckim (widok z ul. Chlebnickiej), 1841 (trójka dzieci bawi się papierowym statkiem w kałuży)

Friedrich Heunert, Dworu Artusa w Gdańsku, 1841 (od strony ul. Chlebnickiej), przed remontem: po lewej, pod zamurowanym częściowo oknem, zewnętrzne wejście do pieca

Dwór Artusa w Gdańsku, Johann Carl Schultz, 1845–1850; wyobrażenie ahistoryczne mające oddawać stan sprzed 1793

Najstarsza fotografia Dworu Artusa, 1854, autorstwa Carla Friedricha Damme

Dwór Artusa, Julius Greth, 1857

J. F. Lorentz, Pawilon-garderoba, 1861

Pawilon-garderoba, 1861, fot. Eduard Flottwell

Wnętrze Dworu Artusa, 2 połowa XIX wieku, malarz nieznany

Dwór Artusa, Narcisse Navellier i Alexandre Leon Marie, około 1885

Wielka Hala w Dworze Artusa, około 1885

Dwór Artusa, 1894

Dwór Artusa, widok od strony północnej, 1894

28 III 1945, flaga polska na Dworze Artusa, zawieszona przez czołgistę Zbigniewa Michela

Dwór Artusa, 1945

Dwór Artusa i Stary Dom Ławy (po prawej), widok od ul. Chlebnickiej, 1948-1949

Dwór Artusa, 2021

Portal Nowego Domu Ławy, XIX wiek

Portal Nowego Domu Ławy

Wnętrze Dworu Artusa

DWÓR ARTUSA (Curia Regis Artus), Długi Targ 44 oraz Stary Dom Ławy (nr 46), Nowy Dom Ławy (nr 43). Początkowo miejsce spotkań kupców gdańskich, następnie siedziba giełdy, obecnie obiekt muzealny. Nazwa nawiązuje do imienia legendarnego króla Brytów, Artura (V–VI wiek), znanego m.in. z biesiadowania ze swymi rycerzami przy Okrągłym Stole. Dwory Artusa znane były już w XII–XIII wieku w Anglii, Hiszpanii, Flandrii i Niemczech.

W Gdańsku po raz pierwszy wspomniany 23 IV 1350. Według niektórych hipotez założony przez Bractwo św. Jerzego ( bractwa strzeleckie). W latach 1370–1379 staraniem wspólnoty (Compagny) bogatszych kupców gdańskich wybudowano nowy, większy budynek (na 2/3 powierzchni obecnego Dworu Artusa). Na przełomie XIV i XV wieku wstęp do niego nie przysługiwał kupcom o majątku poniżej 20 grzywien, rzemieślnikom, karczmarzom, drobnym sprzedawcom i tym, którzy utrzymywali się z pracy najemnej. Wstęp mieli członkowie Bractwa św. Jerzego. Kupiecki zarząd Dworu Artusa składał się z czterech wybieranych „starszych”, którzy dobierali sobie czterech „najstarszych wiekiem” jako „kolegów”, Rada Miejska mogła dodatkowo dobrać czterech swoich rajców i wybierała dwóch nadzorców (tzw. panów dworu), przed którymi „starsi” składali rozliczenia finansowe. 27/28 XII 1476 Dwór Artusa spłonął; zebrania przeniesiono do kamienicy przy Langgasse (ul. Długa), naprzeciwko Ratusza Głównego Miasta (zwanej Małym Dworem, później Starym Dworem). Gdy spłonęła 2–3 IV 1477, w latach 1477–1479 ze środków Rady Miejskiej wybudowano nowy budynek Dworu Artusa na miejscu wcześniejszego (powiększonego o parcelę od wschodu), przekazany użytkownikom 2 XII 1481 (Mały lub Stary Dwór stał się kamienicą prywatną). Gotycka bryła Dworu zachowała się bez zmian, wielokrotnie przebudowywana fasada uzyskała obecny wygląd (w stylu niderlandzkiego manieryzmu) w latach 1616–1617 za sprawą Abrahama van den Blocka.

W XV wieku z korzystających z Dworu Artusa kupców wykształciły się tzw. ławy: Ława Bractwa św. Rajnolda (Reinholdsbank, wzmiankowana od 1481, skupiająca mieszczan gdańskich pochodzących z Nadrenii); Ława Lubecka, zwana też Ławą Bractwa św. Krzysztofa (Christopherbank, w źródłach pisanych od 1482, skupiająca mieszczan gdańskich pochodzących z Lubeki); Ława Trzech Króli (Heilige-Drei-Könige-Bank, wzmiankowana od 1483, skupiająca tzw. „przyjaciół”); Ława Malborska (Marienburger Bank, od 1487, skupiająca kombatantów wojny trzynastoletniej); Ława Holenderska (Holländische Bank, od 1492, założona przez kupców gdańskich i niderlandzkich); Ława Szyprów / Żeglarzy (Schifferbank, od 1508, oparta na więziach zawodowych); Ława Marii / Ława Naszej Kochanej Pani (Marienbank / Unser-Lieben-Frauen-Bank, istniała do 1534, z braku członków połączyła się z Ławą św. Reinholda); Ława Sędziów (Schöffenbank, od 1543).

Ławy zajmowały ściśle określone miejsca w Wielkiej Hali, wykorzystując Dwór Artusa jako miejsce życia towarzyskiego, i to głównie dzięki ich fundacjom powstał bogaty wystrój wnętrza. Do najstarszych jego elementów należą pochodzące z końca XV wieku obrazy Okręt Kościoła i Oblężenie Malborka nieznanego autorstwa; rzeźba św. Jerzego; rzeźba św. Jakuba. Program ideowy wystroju ukształtował się w XVI – początku XVII wieku. Większość zachowanych eksponatów pochodzi z lat 30. i 40. XVI wieku; stworzona wówczas formacja była uzupełniana do około 1588. Kolejna faza fundacji to przełom XVI i XVII wieku (np. w 1592 ufundowano ladę piwną, w 1593 emporę dla muzyków). Późniejsze dzieła stanowiły mniej lub bardziej konsekwentne uzupełnienie wcześniejszego wystroju. Do największych należały niezachowane obrazy o moralizatorskim przesłaniu: Orfeusz wśród zwierząt Hansa Vredemanna de Vriesa i Sąd Ostateczny Antona Möllera; w programach dekoracji Ław św. Reinholda, Lubeckiej i Malborskiej pojawił się wątek Dziewięciu Dobrych Bohaterów i Dziewięciu Dobrych Bohaterek, wyrażający się w scenach o tematyce antycznej (Ława Bractwa św. Reinholda), starotestamentowej (Ława Lubecka) i chrześcijańskiej (Ława Malborska). Wśród bohaterów Ławy Malborskiej znajdowała się rzeźba króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka oraz cykl malowideł Lukasa Ewerta (przed 1574 – 1603) Pochód triumfalny Kazimierza Jagiellończyka po zdobyciu Malborka. W latach 1545–1546 wzniesiono tzw. Wielki Piec (dzieło Georga Stelzenera, w 1994–1995 odbudowane po zniszczeniach z 1945). Na ceramicznych kaflach umieszczono wizerunki władców europejskich reprezentujących przeciwstawne obozy religijno-polityczne: katolicki i protestancki, oraz innych osób z epoki. Do najcenniejszych w Polsce należą zawieszone tu modele okrętów (między innymi najstarszy w zbiorach polskich, XVI-wieczny model okrętu, feluka śródziemnomorska) i zbroje turniejowe z końca XV i początku XVI wieku. Odnaleźć można liczne motywy heraldyczne, morskie, egzotyczne i zoomorficzne.

W latach 1530–1742 Dwór Artusa pełnił także funkcję miejsca, w którym odbywały się otwarte posiedzenia sądowe Ławy Miejskiej (co dwa tygodnie, w piątki). Na potrzeby sądu w 1549 Rada Miejska nabyła sąsiednią kamienicę, od strony obecnej ul. Kramarskiej, noszącą następnie nazwę Stary Dom Ławy (Długi Targ 46), z czasem połączoną bezpośrednim przejściem z Dworem Artusa. W 1651 w piwnicach (przechowujących do tego czasu piwo) urządzono punkt sprzedaży wina (Ratskeller, Piwnica Rady, powiększona następnie o piwnice Nowego Domu Ławy, obecnie restauracja Piwnica Rajców), z wejściem w przedprożu przykrytym kopułą; od 1656 – na czas wojny ze Szwecją – w samym Dworze Artusa zaprzestano urządzania biesiad, powrócono do nich po zawarciu pokoju oliwskiego w 1660. Na podstawie umowy z 1709 z Johannem Glosemeyerem, ze względu na wzrastające potrzeby sądowe, nabyto i przebudowano w stylu barokowym należącą do niego sąsiednią kamienicę (Długi Targ 43), od strony Zielonej Bramy, również połączoną przejściem z Dworem, tzw. Nowy Dom Ławy, oddaną do użytku w 1712. Stary Dom Ławy sprzedano w 1719 w prywatne ręce, właściciele został Wilhelm Schade, póżniej m.in. własność od 1763 Johanna Uphagena, w latach 1822–1942 Korporacji Kupców, czasowo siedziba Akademii Handlowej.

Dwór Artusa był siedzibą Ław i centrum życia kulturalnego i towarzyskiego elit Gdańska do 1742, kiedy decyzją Rady Miejskiej (na prośbę 88 firm kupieckich z terenu Gdańska) przekształcony został w kupiecką giełdę (postulat przeznaczenia Dworu Artusa na giełdę zgłaszali gdańscy kupcy już w 1592). Pełnił też funkcję obiektu reprezentacyjnego: przyjmowano w nim monarchów, odbywały się spotkania towarzystw naukowych, koncerty. W 1755 kupcy gdańscy zamówili u Johanna Heinricha Meissnera rzeźbę (naturalnej wielkości) króla polskiego Augusta III Sasa, ustawioną w środku Dworu Artusa, jej odsłonięciu towarzyszył m.in. chwalący króla wiersz Johanna Adama Tritta (członka towarzystwa Aestetische Gesellschaft zu Danzig). W 1831 zarządzeniem nadprezydenta prowincji Heinricha Theodora von Schöna rzeźbę przysunięto do lady piwnej. Tzw. Nowy Dom Ławy w 1795-1807 i 1814-1879 był siedzibą Sądu Handlowo-Morskiego (Commerz- und Admiralitäts-Collegium), do 1920 izby handlowej państwowego sądu cywilno-karnego dla miasta Gdańska.

W 1831 we wnętrzach Dworu Artusa przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie. We wrześniu 1858 malarz Louis Sy w miejsce zniszczonego w 1813 obrazu Andreasa Stecha wykonał cykl malowideł o podobnej tematyce, ilustrujących wydarzenia z życia św. Reinholda. W 1862 wspólnie z Wilhelmem Augustem Stryowskim i Alfredem Scherresem wykonał duży obraz Polowanie Diany, ufundowany przez Heinricha Theodora Behrenda i zawieszony na ścianie wschodniej.

20 X 1861 władze państwowe i miejskie podejmowały w Dworze Artusa władcę Prus Wilhelma I z małżonką. Przed wizytą miejski architekt Julius Albert Licht zbudował przed budynkiem drewniany, oszklony parterowy pawilon, przeznaczony na garderoby dla gości (rozebrany w początkach listopada). 9–11 IX 1881 cesarz Wilhelm I z kronprinzem (następcą tronu) Fryderykiem Wilhelmem i kanclerzem Ottonem Bismarckiem podejmowali tu cara Aleksandra III i jego brata, wielkiego księcia Włodzimierza.

3 I 1886 zawieszono w Dworze Artusa nowy żyrandol z brązu, zakupiony w berlińskiej firmie C. Kramma za 6000 marek. Miał on 60 lamp gazowych, rozmieszczonych w pięciu rzędach; po 1900 lampy zastąpiono żarówkami na prąd elektryczny. Ozdobą żyrandola były figury kronprinza Fryderyka Wilhelma i jego żony Wiktorii, stojących przed ołtarzem ślubnym. Scena ta nawiązywała do ich londyńskiego ślubu z 25 I 1858. W 1894 poddano renowacji fasadę północną, od strony obecnej ul. Chlebnickiej. W czerwcu i lipcu 1900 ponownie przeprowadzono duże prace remontowo-konserwatorskie, Wilhelm August Stryowski wykonał prace konserwatorskie przy obrazach ściennych Antona Möllera Sąd Ostateczny i Vredemana de Vriesa Orfeusz wśród zwierząt, dokonano też renowacji boazerii.

Do 1914 w czasie uroczystości w Dworze Artusa sesje giełdy zbożowej przenoszono do dużej sali na pierwszym piętrze Zielonej Bramy (w sierpniu 1914 działalność giełdy na czas wojny została zawieszona, w 1919 giełdę czasowo wznowiono – jako giełdę walutową, w 1920 zlikwidowano). 16 X 1901 na parterze tzw. Nowego Domu Ławy otwarto przygotowaną przez władze miejskie ekspozycję odtwarzającą wygląd sieni dawnej kamienicy bogatego patrycjusza (zob. Sień Gdańska). Wnętrze wypełniono dziełami rzemiosła gdańskiego i holenderskiego, pochodzącymi głównie z daru Lessera Giełdzińskiego. Po 1935 z ekspozycji zostały usunięte informacje o darczyńcy. 29 XI 1931, w trakcie obchodów jego 450-lecia istnienia, wybito okolicznościowy medal. W czasie prac renowacyjnych w 1930-1935 decyzją hitlerowskich władz Gdańska usunięto posąg króla Augusta III. Przeniesiony do Muzeum Krajowego Historii Gdańska w Oliwie zaginął podczas II wojny światowej, zachowała się odnaleziona po 1980 w gruzach piwnicy przy ul. Mydlarskiej tablica inskrypcyjna z cokołu pomnika i jego ogrodzenie. Hala Dworu służyła do 1945 do celów reprezentacyjno-imprezowych, tzw. Nowy Dom Ławy mieścił różne biura.

W marcu 1945 uległy zniszczeniu sklepienia (w 70%; odbudowane w okresie 1949–1952) i szczyt elewacji (odtworzony w 1957); z Nowego Domu Ławy pozostały tylko przednia i tylna elewacja. Po zajęciu Gdańska przez wojska radzieckie, 28 III 1945, w celach propagandowych ściągnięto spod Gdyni sześć czołgów należących do polskiej 1 Brygady Pancernej (wojska polskie nie brały udziału w walkach o Gdańsk) i przy dzwiękach polskiego hymnu wciągnięto na maszt Dworu Artusa (biorąc go mylnie za siedzibę miejskich władz) biało-czerwona flagę. Po odbudowie, wiosną 1959 Dwór oraz Stary Dom Ławy i Nowy Dom Ławy przekazany został przez władze miasta Oddziałowi Morskiemu Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. 10 X 1959 otwarto w tych kamieniczkach Dom Ekonomisty (adres: Długi Targ 46/47 z wejściem od ul. Kramarskiej; Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Oddział Gdańsk). Dwór Artusa miał spełniać rolę sali konferencyjnej i wystawowej.

Od 6 VI 1966 hala Dworu bez elementów zabytkowego wnętrza – przechowywanego w Muzeum Pomorskim (po 1972: Narodowym) w Gdańsku – oraz Sień Gdańska użytkowane były przez gdański oddział Związku Polskich Artystów Plastyków na wystawy artystyczne i okazjonalne, od 1984 także z parterem Starego Domu Ławy. Po 1990 przeznaczony na obiekt muzealny (oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, później Muzeum Gdańska), do 1993 odzyskał 70% swojego dawnego wystroju. Otwarty dla zwiedzających 18 IV 1997 włącznie z Nowym Domem Ławy (z Sienią Gdańską); w tym ostatnim ekspozycja zabytkowego wyposażenia wnętrza gdańskiej kamienicy (oparta na oryginalnym wystroju z końca XIX wieku, zachowanym w pałacu w Kłaninie). W 1984 Muzeum Historyczne Miasta Gdańska przejęło parter Domu Ekonomistów (Starego Domu Ławy), przez który urzadzone wejście do Dworu Artusa. W marcu 2019 resztę Starego Domu Ławy nabyła od Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Gmina Gdańsk i w 2020 przekazała na 50 lat w użytkowanie Muzeum Gdańska.

Zespół pełni funkcje muzealne i reprezentacyjne. Główną częścią jest Wielka Hala o powierzchni około 400 m² i wysokości 11 m, z wspartym na czterech granitowych filarach sklepieniem palmowo-gwiaździstym. Dwór jest miejscem wydarzeń z życia społeczno-politycznego Gdańska (m.in. podejmowane są wybitne osobistości, zagraniczni goście, odbywają się uroczystości nadania honorowego obywatelstwa Gdańska, podpisywane są umowy gospodarcze. TD MrGl