SZEROKA, ulica

Aktualna wersja na dzień 10:25, 17 gru 2023

Ulica Szeroka, od nr 72 do nr 77, około 1870

Ulica Szeroka nr 77–74, przed 1914

Ulica Szeroka, widok od strony zachodniej, początek XX wieku

Ulica Szeroka, 1943

Ulica Szeroka, 1949, fot. Kazimierz Lelewicz

Widok na odbudowywaną ul. Szeroką, w głębi kościół św. Mikołaja, 1945–1950

Ul. Szeroka, widok od strony wschodniej, 2016

SZEROKA, ulica. Główna arteria tzw. Nowego Miasta, północnej dzielnicy Głównego Miasta, prostopadła do nurtu Motławy i prowadząca do portu nad tą rzeką; wytyczona po 1345, w źródłach po raz pierwszy wzmiankowana w 1354 (jako platea ampla), w najstarszych księgach gruntowych miasta (1357–1382) nazywana także platea lata. Nazwę (łac. ampla, lata, niem. Breitgasse, Brede Gasse (szeroka, rozległa, przestronna)) zawdzięczała nieco większej niż zazwyczaj szerokości osi, wynikającej nie tylko z rangi arterii (droga do portu), ale także z konieczności osuszenia podmokłego gruntu za pomocą grobli i rowów odwadniających po jej bokach (w późniejszym czasie zasypanych) – w XIII wieku był to teren podmokły, leżący na obrzeżach posiadłości klasztoru dominikanów.

Od strony zachodniej (od Targu Drzewnego) ulicę zamykała Brama Szeroka, od strony wschodniej (od Motławy) brama wodna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1363, a w 1367 przebudowana w Żuraw. W dobie lokacji Głównego Miasta od Szerokiej na północ i południe, w obie strony, przeprowadzono szereg ulic poprzecznych, początkowo zwanych Nowym Miastem, w późniejszym czasie tworzących (od nazwy ulicy) tzw. Kwartał Szeroki ( kwartały). Fragment Szerokiej między dzisiejszą Węglarską a Targiem Drzewnym od XVII wieku do połowy wieku XIX nazywano Am Breiten Thor (Przy Bramie Szerokiej).

Ulica została zasiedlona już w połowie XIV wieku. Wśród najdawniejszych mieszkańców tej arterii wymieniano w księgach gruntowych Głównego Miasta (1357–1382) Burcharda Woycitza (właściciela kilku kamienic w ciągu tej ulicy, o trudnych obecnie do określenia numerach porządkowych), a także Jacoba von Langowa, Stephana Nyrena, Hermanna Buckelowa (zamieszkałego circa aquam – a zatem w sąsiedztwie Motławy), Wentzkona de Mergenburch, Tidecona Westuali, Petera Glesera, Clausa Pleslina, Mikołaja (Nicolausa) z Krakowa, Herdera Lichtenowa, Hancona Rulofa, Heincona Bernbucha, Hermana Dunkera, Hermana Melczera, Rutgera Wittenburcha i innych. Była tu także co najmniej jedna karczma (jej właściciel – Nicolaus Tabernator).

W początkach XV wieku przy ul. Szerokiej dwie szopy posiadał browarnik Johann Lupi, uczestnik rewolty, buntu mieszczan gdańskich w 1416; po skonfiskowaniu przeszły w ręce poplecznika zakonu krzyżackiego, Hildebranda Tennenberga. Na rogu Szerokiej i Pańskiej (dzisiejszy nr 12/13) podwójną kamienicą dysponował od XV wieku po kasatę w początkach XIX wieku zakon kartuzów; w XVI wieku (około 1566?) pojawiła się nieruchomość należąca do cystersów z Oliwy (obecnie nr 51B, a wcześniej 52): kamienica zwana „Der Lachs” – „Pod Łososiem”, miejsce produkcji popularnego Goldwassera. Nominalną własnością cystersów kamienica Pod Łososiem pozostała do sekularyzacji i kasaty opactwa w Oliwie w 1831.

W 1499 pożar strawił znaczną część zabudowy w ciągu ul. Szerokiej. Po odbudowie ulica zaliczała się nadal do ważniejszych arterii i bardziej prestiżowych lokalizacji miasta. Z końca XVI wieku pochodzi kamienica pod obecnym nr. 40, z fasadą wybudowaną w stylu manieryzmu niderlandzkiego. W 1. połowie XVII wieku przy ul. Szerokiej znajdowała się jedna ze szkół „pokątnych” – prywatnych (zob. szkolnictwo), w której 80 uczniów uczyło się między innymi języka polskiego. W latach 1759–1785 przy Szerokiej funkcjonowała księgarnia Kazimierza Gottlieba Grunaua, nastawiona na sprzedaż książek podczas Jarmarku św. Dominika.

W 2. połowie XVIII wieku istniały tu łącznie 122 posesje (po 61 na każdej z pierzei), w których w 1770 mieszkało ogółem 1519 osób. Z rzemieślników szczególnie liczni byli kuśnierze, krawcy, bednarze, a wśród około 30 kupców i przedsiębiorców między innymi współwłaściciel wytwórni „Der Lachs”, Jacob Bestvater, Franz Rottenburg i Franz Metzell (dwaj ostatni byli katolikami i zaliczali się do najzamożniejszych przedstawicieli tej mniejszościowej wówczas w Gdańsku grupy religijnej). Wzniesiona około 1770 rokokowa kamienica (obecnie nr 16) do 1798 należała do lekarskiej rodziny Grützmacherów; wybudowana w 1771 kamienica pod nr. 42 reprezentowała styl późnobarokowy (1790–1822 w posiadaniu kupca Daniela Elerta Jantzena). Rodzina stolarzy o nazwisku Borkowski dysponowała do 1798 barokową kamienicą z obecnym nr. 65. Na rogu Szerokiej i Bosmańskiej, pod obecnym nr. 66 w latach 1760–1775 mieszkał zegarmistrz Johann Georg Weyer, trudniący się ponadto wynajmem lokali. Mieszkania przy ul. Szerokiej były w 2. połowie XVIII wieku jednymi z najczęściej wystawianych na sprzedaż (wynajem) w mieście. SK

W końcu XVIII wieku i w początkach wieku XIX istniały tu 134 posesje. Szeroka po stronie południowej była zabudowana domami mającymi w części charakter domów tylnych, ze stajniami i wozowniami dla kamienic kupieckich mieszczących się przy ul. św. Ducha; przykładem są posesje klasztoru kartuzów (nr 12/13), klasztoru cystersów oliwskich (nr 52), innych kupców (pod nr. 16, 17). Przy tej ulicy stały domy cechów: rzeźników (nr 8/9) i piekarzy (nr 32). W kamienicy i oficynie nr 16 w końcu XVIII wieku mieściła się najpierw poczta polska, od 1793 – pruska ze stacją dyliżansów. Do 1851 gdańskie Bractwo Strzeleckie miało siedzibę w budynku pod nr. 129.

W 1808 na ul. Szerokiej pracownie jubilerskie prowadzili znani gdańscy złotnicy: pod nr. 20 Johann Christian Dalitz, potem jego syn Johann Friedrich (1801–1887); pod nr. 27 Emmanuel Ellerholtz; pod nr. 77 Johann Conrad Weiss (zm. około 1810) oraz bursztynnik Johann Beniamin Bauer (1760–1829) pod nr. 72. Istniejące tu na przełomie wieków sklepy miały lokalny charakter, koncentrowały się na towarach pierwszej potrzeby. Ze znanych kupców wymienić należy Andreasa Kabruna (1743–1806), stryja Jacoba Kabruna, prowadzącego sprzedaż fajansów angielskich i wyrobów skórzanych pod nr. 90, Gottfrieda Beniamina Selckego (1771–1834), produkującego i sprzedającego wyroby mydlarskie – nr 113; pod nr. 39 posiadał kamienicę prawnik i adwokat Aleksander Berthold Wichers (1753–1827).

Od 1770 pomieszczenia w Bramie Szerokiej wynajmowała działająca od 1747 firma hurtowego i detalicznego handlu winem Daniela Feyerabendta; po rozbiórce bramy w 1849 następcy przenieśli siedzibę do zakupionej kamienicy przy Holzmarkt 83 (Targu Drzewnym 8), gdzie funkcjonowała do 1945. Pod nr. 15 i 97 działały do 1945 apteki. Część posesji po obu stronach brukowanej kamieniami polnymi ulicy, z biegnącymi obok ściekami prowadzącymi do Motławy, zajmowały zakłady wytwórcze i rzemieślnicze, w tym browary działające jeszcze w 1. połowie XIX wieku. W 1808 zakłady były ulokowane według następującego układu: pod nr. 44 Ephraima Bära; pod nr. 50 Friedricha Gottfrieda Wunnickera – te wykupione zostały po 1815 przez Georga Lincka; pod nr. 56/57 Erdmana, po 1815 do 1839 w posiadaniu Noela Grangégo; pod nr. 85 Michaela Dautera, potem prowadzony przez Ottona Emila Schwartza; pod nr. 94 Wilhelma Petersa; pod nr. 113 Carla Zimmermanna; pod nr. 120 Johanna Christiana Axta. Najdłużej, do śmierci właściciela w 1858, działały browary G. Lincka na posesjach 44, 49, 50. Brak perspektyw rozwoju, powstanie kilku prężnie rozwijających się w Gdańsku browarów Fischerów, menonickiej rodziny browarników ze Starych Szkotów ( browary), było przyczyną ich likwidacji. Pozwoliło to na zmianę charakteru ulicy z przemysłowego na handlowy (liczne sklepy). Ten trend utrzymał się do 1945.

Posesja 52, z istniejącą od 1704 wytwórnią likierów oraz winiarnią „Der Lachs”, należała od 1798 do Carla Gottfrieda Henrichsdorfa – po jego ślubie z Adelgundą Bestvater z rodziny Ambrosiusa Vermöllena, potem do 1945 do jego spadkobierców. Zamykający dostęp do Motławy i nadal pracujący miejski Żuraw Gdański znajdował się tymczasem pod nr. 67. Już na początku XIX wieku kilka posesji zajmowały warsztaty i sklepy miejscowych bursztynników, działając do końca tego wieku.

W 1. połowie XIX wieku wiele posesji zmieniło właścicieli oraz przeznaczenie. W miejsce dawnych wznoszono nowe budynki, inne były gruntownie przebudowywane. Partery większości z nich przeznaczano na lokale użytkowe – sklepy, cukiernie, kawiarnie, restauracje. Mieszkania zajmowane przez właścicieli trzy-, czteropiętrowych domów oraz wynajmowane lokatorom miały wyższy standard, często również łazienki, co już w 2. połowie wieku podniosło status tej ulicy. Mieszkali tu kupcy, ludzie wolnych zawodów – lekarze, adwokaci, pedagodzy. W 1901 powstała linia tramwajowa ( tramwaje) z przystankiem końcowym przy Żurawiu, łącząca do 1945 centrum starego Gdańska z Nowym Portem. W 1853 ulica podłączona została do miejskiej gazowni, po 1898 zaś do miejskiej elektrowni. Ulicę po zmroku oświetlały przez blisko 100 lat latarnie gazowe. Do 1875 posesje otrzymały wodę z nowych miejskich wodociągów i przyłącza do kanalizacji, sama ulica kanalizację burzową, po czym w latach 1886–1888 nową nawierzchnię z granitowego bruku i chodniki z płyt z kamienia gotlandzkiego oraz kostki granitowej. Duże straty spowodował pożar, który wybuchł 19 VI 1858 w warsztacie przy ul. Młyńskiej 11. Doszczętnie zniszczonych i (lub) uszkodzonych zostało 6 budynków przylegających do Targu Drzewnego.

Wart odnotowania jest fakt otwarcia 29 V 1851 drewnianej synagogi dla gminy Stare Szkoty, zbudowanej z inicjatywy jej nowego rabina Abrahama Steina (1817–1884) przy uliczce Podmurnej 3, na zapleczu Baszty Za Murami; spalona 10 XII 1875, została odbudowana. Zamknięto ją w grudniu 1887 po oddaniu do użytku Wielkiej Synagogi przy An der Reitbahn 11/13 (ul. Bogusławskiego). W wynajętym budynku przy ul. Szerokiej 83 w latach 1874–1887 funkcjonowała Katolicka Szkoła dla Dziewcząt przy Kaplicy Królewskiej, a w budynku nr 113 w latach 1894–1905 Hotel CENTRAL Hermanna Fürsta i Juliusa Lehmanna.

Wśród licznych sklepów działających w 1892 wymienić należy: popularną w mieście cukiernię i wytwórnię czekoladek oraz słynnych gdańskich marcepanów pod nr. 54/55, prowadzoną od 1844 przez Augusta Heinricha Lindemanna, od 1892 przez jego zięcia Johanna Josepha Rhodego, a w latach 1919–1945 przez wnuków; sklep oraz wytwórnię mydła i środków piorących założone w kamienicy nr 131/132 (wzniesionej około 1833, po rozebraniu Bramy ul. Szerokiej) przez Johanna Carla Gamma i prowadzone do 1945 przez jego spadkobierców; księgarnię Wilhelma Derweina – w 1884 pod nr. 20, w 1892 pod nr. 118; warsztat jubilerski Adalberta Dombrowskiego pod nr. 121; warsztaty i sklepy z wyrobami z bursztynu: pod nr. 61 Gustava Wendefeiera (1844–1917), pod nr. 96 braci Hermanna (1823–1874) i Abrahama (1833–1899) Lövinsohnów, specjalizujących się w skupie i eksporcie surowego bursztynu; kantor królewieckiej firmy Statien und Becker przy Szerokiej 82.

Przy ulicy znajdowały się sklepy z towarami przemysłowymi: szkłem i porcelaną pod nr. 18 i 134; garderobą dla pań, panów i dzieci pod nr. 1, 10, 32, 36, 101, 123, 127, 129, 131; obuwiem i wyrobami ze skóry pod nr. 5, 6, 28, 94, 117, 120, 126, 133 i 91 – ten ostatni założony w połowie wieku przez Jacoba Abrahama, a następnie prowadzony do 1915 przez syna Abrahama Jacoba i jego szwagra, znanego działacza gdańskiej gminy żydowskiej Martina Michaelisa Kadischa. Pod nr. 17 po 1920 funkcjonował sklep ze sprzętem radiowym Willy’ego Trosserta, przeżywający boom po uruchomieniu gdańskiej radiostacji w 1926. Wśród lokali handlowych prym wiódł popularny w Gdańsku, działający w latach 1910–1945 duży sklep Rudolfa Brzezinskiego z garderobą męską i chłopięcą przy Targu Drzewnym 24, z bocznym skrzydłem przy ul. Szerokiej 1. Pamięć o nim utrwalały firmowe wieszaki, będące w użyciu w Gdańsku jeszcze wiele lat po wojnie.

Po 1920 popularne były lokale gastronomiczne: cukiernia i kawiarnia „Maxim” Theodora Spitkera pod nr. 3 i działająca od 1 IX 1921 roku restauracja „Peter von Danzig” pod nr. 44, należąca do Emila Mengla, a także cukiernia Emila Seidla – w 1928 pod nr. 8/9. Wśród gdańskiej Polonii uznaniem cieszyła się apteka Teofila Kopczyńskiego, prowadzona w latach 1912–1938 pod nr. 97. Z zakładów produkcyjnych działających tu od połowy XIX wieku do 1945 wymienić należy: drukarnię wydawnictwa Danziger Neueste Nachrichten przy ul. Szerokiej 90-94, działającą w latach 1894–1945; wytwórnię artykułów chemicznych Carla Roberta Hildebrandta, działającą od 1893 do 1906 pod nr. 17, oraz fabrykę mebli Hugona Altmanna pod nr. 32, funkcjonującą od 1908 do 1928 (zob. przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe, tabela: Przemysł meblarski). Nie miały one większego wpływu na wybitnie handlowy charakter tej ulicy.

W 1945 ulicę nazwano Szeroką. Totalnie zniszczona w czasie działań wojennych w marcu 1945 (ocalało tylko kilka kamienic przy skrzyżowaniu z ul. Węglarską i Pańską oraz jedna na rogu ul. Szklary 108), została odbudowana w latach 1950–1955, głównie trzypiętrowymi kamienicami przeznaczonymi na cele mieszkaniowe oraz sklepami z towarami pierwszej potrzeby. Istniejące w wielu dawnych kamienicach tzw. drugie piętra piwnic zostały zasypane. Brak charakterystycznych dla dawnego Gdańska przedproży, które zostały rozebrane już w XIX stuleciu. Niezabudowana pozostała część pierzei północnej od ul. Grobla II (nr 100–122, do ocalałej kamienicy na rogu ul. Pańskiej 108) i parcela na zapleczu zakładów graficznych z ul. Świętojańskiej 19/23 (od odbudowanego nr 97 do ul. Tandeta (przedwojenny nr 88)). W kamienicy nr 91/92, pozostałej po częściowo zniszczonej drukarni dziennika „Danziger Neueste Nachrichten” (Szeroka 90/94), w latach 1949–1956 funkcjonował oddział lito-offsetowy Gdańskich Zakładów Graficznych, po 1956 włączony do głównej części zakładów przy ul. Świętojańskiej. Z ulicy usunięto istniejącą do 1945 linię tramwajową do Nowego Portu. Ogrzewanie osiedla zapewniała zbudowana obok Żurawia nad Motławą kotłownia węglowa, zastąpiona w 1961 przez Elektrociepłownię na Ołowiance.

Ciąg kamienic po wschodniej stronie ul. Grobla I odbudowano dopiero w 1969, kamienica z wejściem od strony ul. Szerokiej 38/40 stała się do 1992 siedzibą Wydawnictwa Morskiego. Po 1975 powstał budynek między ul. Szeroką 119/120 a Świętojańską, wzniesiony przez gdańskie rzemiosło. Ze znaczących obiektów zlokalizowanych przy tej ulicy należy wymienić działającą od lat 50. popularną kawiarnię „Marysieńka” pod nr. 34/37; dziś jej miejsce zajmuje miejska galeria poświęcona twórczości plastycznej Güntera Grassa. Po 1990 mieściły się tu również biura poselskie gdańskich parlamentarzystów, w tym marszałka Macieja Płażyńskiego. Jego pamięć uczczono tablicą pamiątkową, odsłoniętą na tej kamienicy 10 IV 2011. MrGl 15 IX 2009 przedsiębiorstwo budowlane Inpro SA zyskało pozwolenie na budowę zespołu budynków mieszkalnych „Kwartał Kamienic” (funkcjonuje też jako „Apartamenty Szeroka”), w kwartale między ulicami Szeroką 88–96, Tandeta oraz Świętojańska 19/23, w miejscu nieużytkowanych placów bądź nieczynnej od 1990 Wydawnictw Akcydensowych (od 1984 nazwa działających od 1956 pod tym ostatnim adresem zakładów graficznych) wraz z ich zapleczem przy ul. Szerokiej 91/92. Budowa rozpoczęła się w czerwcu 2010, ukończona została w końcu w października 2012. Całkowita powierzchnia tego czteropiętrowego osiedla mieszkaniowego w chwili oddania wynosiła ok. 17 660 m², użytkowa 5154 m², z czego największą część zajmowała powierzchnia 80 mieszkań 3966 m², powierzchnia handlowo–usługowa (10 lokali, m.in. sklep sieci „Biedronka”, restauracje „Mito Sushi” i „Patio Español”) 1840 m². Projekt architektoniczny autorstwa pracowni Przedsiębiorstwo Projektowo-Wdrożeniowe FORT, projekt deweloperski spółki Inpro. Cały obiekt funkcjonuje pod adresem ul. Tandeta 1.

22 VII 2010 na skwerze między ulicami Grobla II i Szklary odsłonięto, powstały z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, odlany w brązie pomnik księcia Świętopełka II, wykonany według projektu artysty rzeźbiarza Wawrzyńca Sampa. Na zabudowę czeka duża działka między ul. Szeroką a ul. Świętojańską, przekazana przez władze gdańskie klasztorowi dominikanów. W miejscu dawnej kotłowni, obok Żurawia, znajduje się kompleks Narodowego Muzeum Morskiego, otwarty 26 IV 2012.

W ramach projektu „Nowa Szeroka”, kontynuacji zrealizowanego w 2013 projektu „Ogarna 2.0”, do końca stycznia 2015 wykonano realizacje artystyczne na piętnastu fasadach kamienic Szeroka 77-87 i Tandeta oraz trzech na ul. Ogarnej (10, 51 i 52). Na odbudowanych po wojnie elewacjach wymienionych budynków powstały współczesne dekoracje artystyczne oraz elementy wystroju architektonicznego fasad, właściwe kamienicom gdańskim okresu XIX i początku XX wieku. Na rogu ul. Szeroka i Tandeta powstał okazały mural, będący kolażem etykiet, napisów reklamowych i zdjęć dawnego Gdańska, którego autorami była składająca się z absolwentów gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych grupa "Atak". Poza odremontowanymi elewacjami, kamienice zyskały też nowe szyldy i informujące o oferowanych usługach. Całość nadzorował i wspierał merytorycznie wojewódzki konserwator zabytków, a kwotą 290 000 zł sfinansowało miasto Gdańsk. JANSZ