NOWICKI EDMUND, biskup gdański

Aktualna wersja na dzień 20:08, 23 kwi 2024

Biskup Edmund Nowicki

Bp Edmund Nowicki (w środku)

Tablica upamiętniająca biskupa Edmunda Nowickiego przy wejściu do Gdańskiego Seminarium Duchownego

Płyta pamiątkowa poświęcona Edmundowi Nowickiemu w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku

EDMUND NOWICKI (13 IX 1900 Trzemeszno – 10 III 1971 Warszawa), biskup ordynariusz (1964–1971) diecezji gdańskiej, patron gdańskiej ulicy. Syn właściciela browaru, rolnika, następnie właściciela domu czynszowego w Gnieźnie Zygmunta (ok. 1860 – 9 II 1940) i Marii z domu Hübner/Huebner (ok. 1876 – 11 X 1941). Brat adwokata Józefa (3 II 1902 – 24 II 1966), notariusza i adwokata Klemensa (ur. 15 III 1903), inżyniera chemika Norberta (22 IV 1912 – 24 II 1968), lekarza Bogdana (zm. 1963).

Ukończył gimnazjum w Gnieźnie, w latach 1919–1924 uczył się w seminariach duchownych w Gnieźnie i Poznaniu (połączonych na skutek unii personalnej obu archidiecezji). Święcenia kapłańskie otrzymał 15 III 1924 w Gnieźnie z rąk prymasa Polski kardynała Edmunda Dalbora, z inkardynacją do archidiecezji poznańskiej. Od 1 IV 1924 do 30 VI 1927 pracował jako wikariusz w parafii Najświętszego Serca Jezusowego i św. Floriana w Poznaniu. W latach 1927–1930 studiował na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie (doktor prawa kanonicznego 1930); mieszkał w Ospizio Polacco (późniejszy Papieski Instytut Polski w Rzymie). W latach 1929–1930 odbył aplikanturę w Trybunale Roty Rzymskiej i Kongregacji Soboru (późniejsza Kongregacja ds. Duchowieństwa). W okresach wolnych od nauki (lipiec–listopad) przebywał w kraju, pracując jako kapelan sióstr elżbietanek w Pokrzywnie (1928) i kapelan szpitala przy ul. Łąkowej w Poznaniu (1929). Po powrocie do Polski, od 1 VII 1930 do 2 X 1939 pracował jako notariusz następnie referent w Kurii Arcybiskupiej oraz od 1934 jako sędzia i wiceoficjał Metropolitalnego Sądu Duchownego w Poznaniu. Jednocześnie działał w duszpasterstwie akademickim, był kuratorem Stowarzyszenia Katolickiego Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” (1932–1939), ponadto prefektem w Państwowej Szkole Budownictwa, Państwowej Szkole Mierniczo-Melioracyjnej, Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Wyższej Szkole Ogrodnictwa). Od 1937 do 1964 był członkiem Rady Nadzorczej Drukarni i Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu.

3 X 1939 aresztowany przez hitlerowców i osadzony w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, skąd 9 XI 1939 został przeniesiony do obozu przejściowego dla polskich księży w klasztorze bernardynów w Kazimierzu Biskupim. Następnie był więźniem Fortu VII w Poznaniu, skąd 24 V 1940 został wywieziony do obozu koncentracyjnego Dachau. 2 VIII 1940 trafił do obozu w Mauthausem-Gusen, 8 XII 1940 powrócił do Dachau. 6 II 1941 został zwolniony (do 11 II 1941 przebywał w osobnym rewirze dla poprawienia zdrowia). Uwolnienie nastąpiło dzięki staraniom rodziny (prawdopodobnie pomocy brata Bogdana, który wyleczył ciężko chorą córkę wyższego funkcjonariusza niemieckiej policji w Warszawie), pod warunkiem niewykonywania posługi kapłańskiej względnie porzucenia kapłaństwa, czego nie uczynił. Na krótko powrócił do Poznania, po czym trafił do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie z początku przebywał legalnie, mieszkał i pracował jako prokurent w firmie drzewnej Antoniego Bineka w Warszawie. Później ukrywał się, przebywał na terenie Warszawy i Zakopanego, używając nazwiska „Strzelecki”. Był jednym z autorów przekazanego Watykanowi raportu o sytuacji Kościoła w okupowanej Polsce.

W marcu 1945 powrócił do Poznania, do pracy w sądzie duchownym, ponadto jako p.o. kanclerza kurii wykonywał całą pracę kurialną pod kierunkiem biskupa sufragana poznańskiego Walentego Dymka. 15 VIII 1945 został przez prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda na mocy specjalnych uprawnień przyznanych przez Stolicę Apostolską mianowany jednym z pięciu administratorów apostolskich na ziemiach przyłączonych do Polski – Administracji Apostolskiej Kamieńskiej, Lubuskiej i Prałatury Pilskiej, która obejmowała Ziemię Lubuską, Pomorze Zachodnie i Pomorze Środkowe. Urzędowanie formalnie rozpoczął z dniem 1 IX 1945; 16 IX 1945 odbył ingres w Szczecinie, a 28 X 1945 w Gorzowie Wielkopolskim, w którym ustanowił stolicę nowej jednostki kościelnej.

Jako administrator apostolski stworzył od podstaw struktury diecezjalne: kurię biskupią (27 X 1945), pierwsze Kolegium Konsultorów (22 XI 1945), związek „Caritas” (15 I 1946), powołał wikariusza generalnego (14 IV 1948), Radę Administracyjną (1 XII 1948), Sąd Duchowny (29 X 1950); stworzył nową sieć dekanalną i parafialną, ustanawiając nowe samodzielne placówki duszpasterskie (nie miał uprawnień do erygowania parafii) i przejmując liczne świątynie poprostestanckie, przy czym przez wiele lat problemem był brak kapłanów (pod koniec 1945 ich liczba wynosiła ok. 200, pięć lat później blisko 400); powołał trzy Niższe Seminaria Duchowne (NSD): w Gorzowie (4 VI 1946), we Wschowie (od 1 IX 1946 jako Konwikt Biskupi, od 18 VIII 1948 jako NSD) i Słupsku (1 VII 1947) oraz erygował Wyższe Seminarium Duchowne w Gorzowie (13 X 1947). Oprócz tego zaczął wydawać pismo urzędowe „Zarządzenia Administracji Apostolskiej Kamieńskiej, Lubuskiej i Prałatury Pilskiej” (od września 1945), a także czasopismo „Tygodnik Katolicki” (od maja 1946 do 1953). Z jego inicjatywy w 1946 ukazał się pierwszy schematyzm (spis duchowieństwa i kościołów), w latach 1947–1949 trzy „Kalendarze Ziem Odzyskanych”, a 24 I 1947 uruchomiono diecezjalną Księgarnię św. Antoniego. Jako jedyny przedstawiciel Episkopatu Polski był członkiem Rady Naukowej dla Zagadnień Ziem Odzyskanych (1945–1948).

Tak jak pozostali czterej administratorzy apostolscy na Ziemiach Zachodnich i Północnych 26 I 1951 został usunięty ze stanowiska przez władze komunistyczne w ramach „likwidacji stanu tymczasowości administracji kościelnej Ziem Odzyskanych”, z zakazem przebywania na ich terenach. Tamtego dnia był nieobecny w Gorzowie, do którego jechał, lecz zawrócił z drogi i powrócił do Poznania, gdzie krótko ukrywał się u sióstr elżbietanek. Następnie powrócił na stanowisko wiceoficjała Metropolitalnego Sądu Duchownego (od 1 IV 1951 do grudnia 1956). W październiku 1952 został kanonikiem gremialnym kapituły katedralnej (zrezygnował w 1965), ponadto był członkiem trybunału prymasowskiego w Gnieźnie i wykładowcą prawa kanonicznego w Seminarium Zagranicznym Towarzystwa Chrystusowego w Poznaniu. Był też stałym spowiednikiem w kilku domach zakonnych. W 1952 otrzymał od papieża Piusa XII godność protonotariusza apostolskiego (infułata).

Na prośbę prymasa Stefana Wyszyńskiego papież Pius XII 26 IV 1951 mianowany został biskupem tytularnym Hadriane i koadiutorem sedi datus diecezji gdańskiej, czyli formalnie biskupem pomocniczym przypisanym stolicy biskupiej z prawem następstwa (biskupem gdańskim pozostawał pozbawiony wolności Carl Maria Splett). Z powodu sprzeciwu władz komunistycznych nie przejął rządów. 21 IX 1954 wraz z ks. Teodorem Benschem (przeznaczonym dla Gorzowa) został potajemnie wyświęcony na biskupa (konsekratorem był arcybiskup Walenty Dymek, współkonsekratorami biskupi Franciszek Jedwabski i Lucjan Bernacki); fakt ten ujawnili publicznie dopiero 25 X 1956 podczas pogrzebu arcybiskupa Dymka. Przyjął dewizę „Finis legis Christus” – „Kresem prawa Chrystus” (za Rz 10,4: „Kresem bowiem Prawa jest Chrystus dla sprawiedliwości każdego wierzącego”) oraz herb wyobrażający tarczę dzieloną lewoskośnie zieloną rzeką (szarfą), w polu pierwszym czerwonym (powyżej rzeki) złoty stylizowany krzyż, w polu drugim błękitnym poniżej rzeki taki sam krzyż. Za tarczą ustawiony krzyż procesyjny. Herb wieńczył zielony kapelusz kościelny z dwunastoma chwostami na dwóch sznurach, po sześć (jeden nad dwoma, nad trzema) z każdej strony tarczy.

Rządy w diecezji gdańskiej mógł objąć dopiero po zmianach politycznych ( Październik ’56) i uwolnieniu prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego z internowania. Dekretem z 1 XII 1956 prymas, mocą swych uprawnień specjalnych, ustanowił go biskupem w Gdańsku i swoim delegatem specjalnym dla diecezji gdańskiej, jednak pismem z 8 XII 1957 przypomniał jego status zgodny z pismem Sekretariatu Stanu z 28 IV 1951. Jednocześnie dekretem Stolicy Apostolskiej z 1 XII 1956 zmieniono mu biskupią stolicę tytularną biskupem na Thugga (poprzednią z powodu braku konsekracji uznano za wakującą); 7 XII 1956 zgodę na objęcie rządów wydały władze państwowe. 7 XII 1956 przybył do Oliwy, 8 XII 1956 przejął diecezję z rąk wikariusza kapitulnego, ks. Jana Cymanowskiego. 19 XII 1956 po raz pierwszy spotkał się z duchowieństwem diecezjalnym i zakonnym, 25 XII 1956 odbył ingres do katedry oliwskiej ( kościół Trójcy Świętej, w którym brali udział przedstawiciele lokalnych władz (m.in. przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (PWRN) Józef Wołek, sekretarz Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (PMRN) Witold Kubski, kierownik Wydziału do Spraw Wyznań (WdSW) PWRN Leon Piotrowski, prorektor Politechniki Gdańskiej prof. Marian Piątek). Jako rządca diecezji gdańskiej był jednocześnie proboszczem parafii katedralnej.

Po śmierci biskupa Spletta (5 III 1964), już 7 III 1964 został ustanowiony przez papieża Pawła VI biskupem rezydencjalnym gdańskim, pierwszym Polakiem na tym stanowisku. 16 III 1964 podpisał protokół kanonicznego objęcia diecezji. 12 IV 1964 odbył ingres w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP) z udziałem prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego (zob. wizyty prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego w Gdańsku) i kilkudziesięciu tysięcy wiernych.

Pracę w diecezji gdańskiej rozpoczął od rozbudowy kurii biskupiej, która dotąd pracowała w bardzo małym składzie (miała tylko dwóch pracowników merytorycznych: kanclerza ks. Kazimierza Mirynowskiego i notariusza ks. Franciszka Napieracza). Utworzył nowe referaty, zatrudnił nowych pracowników, ponadto powołał Radę Administracyjną (1958), Radę Kapłańską (30 V 1968) oraz wiele komisji diecezjalnych. Do pomocy w zarządzaniu diecezją 18 VII 1957 mianował swym wikariuszem generalnym ks. Bernarda Polzina. Na jego prośbę do diecezji przybył biskup pomocniczy (sufragan) w Gdańsku ks. Lech Kaczmarek (konsekrowany 18 I 1959, od 1 III 1968 drugi wikariusz generalny).

Był prawdopodobnie jedynym biskupem na świecie, który powołał dwa wyższe seminaria duchowne. 27 X 1957 erygował Biskupie Seminarium Duchowne ( Gdańskie Seminarium Duchowne) w Gdańsku-Oliwie, które analogicznie do gorzowskiego powierzył do prowadzenia Zgromadzeniu Księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo, i które przyczyniło się do poprawy sytuacji kadrowej duchowieństwa diecezjalnego. Łącznie w latach 1957–1970 osobiście wyświęcił 70 (z 78) diakonów dla diecezji gdańskiej; ponadto 17 kapłanów skierował na studia specjalistyczne w kraju i zagranicą.

Z powodu ograniczeń politycznych w sposób nieznaczny przyczynił się do rozbudowy struktur diecezjalnych. Erygował trzy nowe parafie w diecezji, wszystkie w Gdańsku: Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego na Przymorzu (12 IX 1958), św. Apostołów Piotra i Pawła w Jelitkowie (31 X 1965), św. Barbary na Długich Ogrodach (1 IV 1968). Ponadto utworzył dwa rektoraty przy kościołach NMP (3 IV 1958) i św. Piotra i Pawła (18 V 1959) oraz pięć stałych wikariatów (filii parafii) przy kaplicach w Kiełpinie Górnym, Kiezmarku, Krakowcu, Piekle i Wiślinie. Dekretem z 1 X 1966 utworzył nowy, szósty dekanat (trzeci gdański). Czynił usilne zabiegi o odzyskanie do celów duszpasterskich świątyń zniszczonych lub zlikwidowanych w czasie wojny, szczególnie kościoła św. Brygidy (udało mu się to dopiero w lutym 1970) i kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika (luty 1971).

W 1957 utworzył i początkowo sam redagował „Miesięcznik Diecezjalny Gdański” (pierwszy numer ukazał się 22 II 1957). Jego staraniem 1 II 1959 ukazał się pierwszy w historii diecezji obszerny spis duchowieństwa i kościołów „Schematyzm diecezji gdańskiej” (kolejny udało się wydać dopiero 1 VII 1969). Ponadto w 1959 rozpoczął wydawanie diecezjalnego kalendarza liturgicznego „Ordo divini officii persolvendi missaeque celebrandae in usum Dioecesis Gedanensis”. Na początku swych rządów bezskutecznie zabiegał o wydawanie tygodnika katolickiego. W kwietniu 1961 rozpoczął przygotowania do II Synodu Gdańskiego, lecz z powodu Soboru Watykańskiego II został on zwołany dopiero w 1973. Nie udało mu się również reaktywować zniszczonego w 1945 Sądu Biskupiego (sprawy diecezji gdańskiej prowadził sąd w Pelplinie).

W diecezji gdańskiej przeprowadził wizytacje kanoniczne w 23 parafiach, udzielił sakramentu bierzmowania 79 301 wiernym, wydał 71 listów pasterskich. 13 IV 1963 ustanowił kaplicę wieczystej adoracji przy kościele św. Józefa. 17 V 1965 poświęcił Kaplicę Kapłańską ku czci kapłanów pomordowanych w czasie II wojny światowej w kościele NMP. Na jego prośbę bullą z 20 XI 1965 kościół NMP został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej. 28–29 V 1966 był gospodarzem uroczystości realizowanych w ramach obchodów Milenium Chrztu Polski. W maju i czerwcu 1970 wziął udział w pielgrzymce księży polskich – byłych więźniów obozów koncentracyjnych na złoty jubileusz kapłaństwa papieża Pawła VI, których głównymi stacjami były obozy koncentracyjne (m.in. w Dachau, gdzie 20 V 1970 wygłosił kazanie w pięciu językach). W strukturach Episkopatu Polski był m.in. przewodniczącym Komisji dla Wydawnictw Katolickich (do czerwca 1968) i Komisji Wizytacji zakonów żeńskich oraz członkiem Komisji dla Reformy Prawa Kanonicznego i Komisji ds. „Księżówki” (tj. domu rekolekcyjnego Episkopatu w Zakopanem).

Był ojcem Soboru Watykańskiego II (1962–1965). Jako jeden z ośmiu biskupów polskich (nie licząc prymasa) brał czynny udział we wszystkich jego czterech sesjach. 29 X 1962 został powołany do Trybunału Administracyjnego. W czasie wszystkich sesji czterokrotnie zabierał głos w auli soborowej, głównie na prośbę i w imieniu polskich biskupów; czterokrotnie wniósł uwagi na piśmie do różnych projektów. Ponadto trzykrotnie przemawiał w Radiu Watykańskim. Był sygnatariuszem „Orędzia biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusie” (18 XII 1965), które przyczyniło się do zaostrzenia stosunków państwa i Kościoła w kraju.

16 razy był przyjmowany przez papieży Jana XXIII i Pawła VI, najczęściej (10) w czasie trwania Soboru. Były to audiencje z innymi polskimi biskupami, prywatne z przedstawicielami duchowieństwa gdańskiego, a także specjalne z byłymi więźniami Dachau. W latach 1960 i 1969 odbył podróże do Watykanu „ad limina apostolarum” ze sprawozdaniem o stanie i życiu diecezji. Jako biskup gdański do pewnego stopnia prowadził politykę niezależną od Prymasa Polski, dążąc do poszerzenia możliwości działania w swej diecezji. Kilkakrotnie nieoficjalnie spotkał się z I sekretarzami Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) w Gdańsku Janem Ptasińskim i Stanisławem Kociołkiem (bliższy dialog nawiązał tylko z tym pierwszym), nie unikał kontaktów z innymi przedstawicielami lokalnych i centralnych władz komunistycznych. Na ich prośbę 10 IX 1967 gościł w katedrze oliwskiej prezydenta Francji gen. Charlesa de Gaulle’a (zob. wizyta prezydenta Francji Charlesa de Gaulle’a w Gdańsku) choć takiego gestu nie uczynili inni hierarchowie.

Był autorem dwóch książek: Vademecum proboszcza i spowiednika (wspólnie z ks. Kazimierzem Karłowskim, Poznań 1934, wyd. 2 rozszerzone: Poznań 1957) i Kościelne prawo majątkowe (Poznań 1936, wyd. 2: Poznań 1945), ponadto licznych artykułów z zakresu prawa kanonicznego i administracyjnego oraz duszpasterstwa. Pozostawił opublikowane wspomnienia z okresu uwięzienia („Gość Niedzielny” 1964, nr 27, 28, 30; przedruk: „Miesięcznik Diecezjalny Gdański” 1969, nr 9/10) i okresu tworzenia struktur kościelnych na Ziemiach Odzyskach (nagrane w 1970, następnie dwukrotnie spisane z taśmy i wydane; oprac. Grażyna Pytlak w: Księga pamiątkowa 50-lecia organizacji Kościoła katolickiego na Ziemi Lubuskiej, Pomorzu Zachodnim i Północnym, red. Paweł Socha, Zdzisław Lec, Zielona Góra–Gorzów Wielkopolski 1998; oprac. ks. Maciej Kwiecień w: „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej” 2008, nr 7/8/9, 10/11/12). W kwietniu 1968 trafił do szpitala Akademii Medycznej w Gdańsku z powodu choroby serca; jesienią tego samego roku wszczepiono mu rozrusznik serca. 18 II 1971 wyjechał do Warszawy na operację wymiany aparatu, którą przeprowadzono dwa dni później. W wyniki infekcji zmarł 10 III 1971 w IV Klinice Chorób Wewnętrznych przy ul. Oczki, w obecności swojego kapelana ks. Jana Majdera. Dzień później trumnę z ciałem przewieziono do kościołą NMP w Gdańsku, a następnie wystawiono w Kaplicy Kapłańskiej. Duchowni katoliccy, m.in. z Niemiec, Irlandii i USA odprawili tam przeszło 70 mszy w jego intencji. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 14 III 1971 w kościele NMP z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego i kilkudziesięciu tysięcy wiernych, mszę celebrował bp. Andrzej Wronka, kazanie wygłosił prymas, liturgię prowadził ks. Tadeusz Gocłowski; władze państwowe reprezentował kierownik WdSW PWRN w Gdańsku Jan Szewczyk. Po jej zakończeniu kondukt pogrzebowy udał się do Oliwy. Zwłoki złożono w krypcie biskupów gdańskich w katedrze oliwskiej.

Od 26 VIII 2004, z inicjatwy arcybp. Tadeusza Gocłowskiego i na podstawie uchwały Rady Miasta Gdańska, patron ulicy w Gdańsku–Oliwie. W 2007 poświęconą mu tablicę pamiątkową (płaskorzeźbiony portret, napis, herb) odsłonięto przy wejściu do Gdańskiego Seminarium Duchownego. DG AH AK