MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI
| Linia 5: | Linia 5: | ||
'''MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI.''' Wzdłuż [[POTOK OLIWSKI | Potoku Oliwskiego]] i jego dopływów ([[POTOK RYNARZEWSKI | Potok Rynarzewski]], [[POTOK PROCHOWY | Potok Prochowy]], [[POTOK ZAJĄCZKOWSKI | Potok Zajączkowski]]) od XIII wieku na obszarze należącym do [[OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE | opactwa cystersów w Oliwie]] powstawały młyny, dowodnie od XVI wieku oddawane w dzierżawę (m.in. mieszczanom z Gdańska). Z czasem rozrosły się one w samodzielne zakłady przemysłowe, przy których powstały rezydencje właścicieli. W połowie XIX wieku istniały 24 takie zakłady, ponumerowane począwszy od ujścia Potoku Oliwskiego do Zatoki Gdańskiej. <br/><br/>'''Młyn I''' [[JELITKOWO | Jelitkowo]]. <br/>'''Młyn II i Młyn III''' [[KONRADSHAMMER | Konradshammer]]. <br/> '''Młyn IV''', ul. Pomorska 98, [[WOJNOWO | Wojnowo]]. <br/> '''Młyn V''', al. Grunwaldzka 533, zbudowany w 1596 roku; dzierżawca Wartenberg-Preuss uruchomił tu kuźnicę żelaza. Kolejnymi dzierżawcami byli A. Pilgram, od roku 1650 Cornelius Fläming (dwór przy młynie zwano wówczas Flämingshof), w 1661 otrzymał on prawo założenia tu garbarni. Przebudowany na młyn do mielenia kory drzewnej, w roku 1734 zniszczony podczas wojny sukcesyjnej ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1734 ROKU | oblężenie Gdańska w 1734]]). W 1784 funkcjonował tu także kram oraz gorzelnia. Od 1826 roku młyn zbożowy, po kasacie opactwa (1831) własność państwowa, od 1859 w posiadaniu rodziny [[CZACHOWSKI, oliwska rodzina | Czachowskich]], a po II wojnie światowej pod zarządem Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Budynek młyna spłonął około roku 1970. Zachował się staw z groblą i upustami. <br/> | '''MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI.''' Wzdłuż [[POTOK OLIWSKI | Potoku Oliwskiego]] i jego dopływów ([[POTOK RYNARZEWSKI | Potok Rynarzewski]], [[POTOK PROCHOWY | Potok Prochowy]], [[POTOK ZAJĄCZKOWSKI | Potok Zajączkowski]]) od XIII wieku na obszarze należącym do [[OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE | opactwa cystersów w Oliwie]] powstawały młyny, dowodnie od XVI wieku oddawane w dzierżawę (m.in. mieszczanom z Gdańska). Z czasem rozrosły się one w samodzielne zakłady przemysłowe, przy których powstały rezydencje właścicieli. W połowie XIX wieku istniały 24 takie zakłady, ponumerowane począwszy od ujścia Potoku Oliwskiego do Zatoki Gdańskiej. <br/><br/>'''Młyn I''' [[JELITKOWO | Jelitkowo]]. <br/>'''Młyn II i Młyn III''' [[KONRADSHAMMER | Konradshammer]]. <br/> '''Młyn IV''', ul. Pomorska 98, [[WOJNOWO | Wojnowo]]. <br/> '''Młyn V''', al. Grunwaldzka 533, zbudowany w 1596 roku; dzierżawca Wartenberg-Preuss uruchomił tu kuźnicę żelaza. Kolejnymi dzierżawcami byli A. Pilgram, od roku 1650 Cornelius Fläming (dwór przy młynie zwano wówczas Flämingshof), w 1661 otrzymał on prawo założenia tu garbarni. Przebudowany na młyn do mielenia kory drzewnej, w roku 1734 zniszczony podczas wojny sukcesyjnej ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1734 ROKU | oblężenie Gdańska w 1734]]). W 1784 funkcjonował tu także kram oraz gorzelnia. Od 1826 roku młyn zbożowy, po kasacie opactwa (1831) własność państwowa, od 1859 w posiadaniu rodziny [[CZACHOWSKI, oliwska rodzina | Czachowskich]], a po II wojnie światowej pod zarządem Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Budynek młyna spłonął około roku 1970. Zachował się staw z groblą i upustami. <br/> | ||
'''Młyn VI''', al. Grunwaldzka 520 (po stronie zachodniej, na terenie od wschodu przylegającego do Parku Oliwskiego). W 1548 kuźnica żelaza, następnie stali, w 1591 należąca do Georg Böhme. Od 1716 roku olejarnia, współwłasność Andreasa Praetoriusa, w 1772 Scherckwehla. W XVIII wieku kaszarnia, od tego czasu posiadłość występuje pod nazwą Krupphammer. Od roku 1786 własność kupca Salomona Möskego, następnie jego syna Daniela Salomona, który w 1803 poniżej kaszarni uruchomił tartak (spalony w 1824), a rok później młyn zbożowy. W XIX wieku prowadzony przez kolejnych właścicieli, od 1866 przez Czachowskich; w rękach tej rodziny pozostawał do 1945. W roku 1905 przekształcony w tartak, następnie ponownie młyn zbożowy. Po II wojnie światowej magazyn Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego; obecnie własność prywatna. Zachował się piętrowy budynek młyna o ryglowej konstrukcji, staw młyński i parterowy dworek właściciela młyna. <br/> | '''Młyn VI''', al. Grunwaldzka 520 (po stronie zachodniej, na terenie od wschodu przylegającego do Parku Oliwskiego). W 1548 kuźnica żelaza, następnie stali, w 1591 należąca do Georg Böhme. Od 1716 roku olejarnia, współwłasność Andreasa Praetoriusa, w 1772 Scherckwehla. W XVIII wieku kaszarnia, od tego czasu posiadłość występuje pod nazwą Krupphammer. Od roku 1786 własność kupca Salomona Möskego, następnie jego syna Daniela Salomona, który w 1803 poniżej kaszarni uruchomił tartak (spalony w 1824), a rok później młyn zbożowy. W XIX wieku prowadzony przez kolejnych właścicieli, od 1866 przez Czachowskich; w rękach tej rodziny pozostawał do 1945. W roku 1905 przekształcony w tartak, następnie ponownie młyn zbożowy. Po II wojnie światowej magazyn Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego; obecnie własność prywatna. Zachował się piętrowy budynek młyna o ryglowej konstrukcji, staw młyński i parterowy dworek właściciela młyna. <br/> | ||
| − | '''Młyn VII''', najprawdopodobniej w miejscu obecnej kaskady w [[PARK OLIWSKI IM. ADAMA MICKIEWICZA | Parku Oliwskim]]. Czynny do końca XVI wieku jako wytwórnia drutu (Drahthammer), zlikwidowany przy tworzeniu pierwszego założenia parkowego przy rezydencji opackiej ([[PAŁAC OPATÓW | Pałac Opatów]]). <br/> '''Młyn VIII''' (Klostermühle), zbożowy, najstarszy z młynów. Funkcjonował po południowej stronie budynku dawnej szafarni klasztornej (obecnie siedziba Kurii Metropolitalnej przy ul. Nowickiego 1), wzmiankowany w roku 1350, w związku z pożarem klasztoru. Odbudowany, zniszczony w 1577 podczas najazdu wojsk gdańskich na klasztor ([[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]]). Po odbudowie, w ramach podziału dóbr opactwa cystersów w Oliwie na dobra opata i konwentu (1611), własność konwentu. Spłonął w roku 1817; nieodbudowany, po kasacie opactwa (1831) ruiny rozebrano. <br/> '''Młyn IX''' (Dahlmannsche Mühle), ul. Spacerowa 18, u wylotu Doliny Potoku Oliwskiego, Młyn Oliwski. Czynny w roku 1594 jako folusz, własność | + | '''Młyn VII''', najprawdopodobniej w miejscu obecnej kaskady w [[PARK OLIWSKI IM. ADAMA MICKIEWICZA | Parku Oliwskim]]. Czynny do końca XVI wieku jako wytwórnia drutu (Drahthammer), zlikwidowany przy tworzeniu pierwszego założenia parkowego przy rezydencji opackiej ([[PAŁAC OPATÓW | Pałac Opatów]]). <br/> '''Młyn VIII''' (Klostermühle), zbożowy, najstarszy z młynów. Funkcjonował po południowej stronie budynku dawnej szafarni klasztornej (obecnie siedziba Kurii Metropolitalnej przy ul. Nowickiego 1), wzmiankowany w roku 1350, w związku z pożarem klasztoru. Odbudowany, zniszczony w 1577 podczas najazdu wojsk gdańskich na klasztor ([[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]]). Po odbudowie, w ramach podziału dóbr opactwa cystersów w Oliwie na dobra opata i konwentu (1611), własność konwentu. Spłonął w roku 1817; nieodbudowany, po kasacie opactwa (1831) ruiny rozebrano. <br/> |
| + | '''Młyn IX''' (Dahlmannsche Mühle), ul. Spacerowa 18, u wylotu Doliny Potoku Oliwskiego, Młyn Oliwski. Czynny w roku 1594 jako folusz, własność wójta oliwskiego Martina Moliera. W 1613 wykupiony przez cysterski konwent oliwski za za 1.166 florenów, przebudowany na młyn zbożowy. Za zgodą cystersów po 1768 Salomon Möske wybudował obok tartak. W 1874 roku budynek młyna rozbudowano; do obecnej wielkości (czterokondygnacyjny, z magazynami na ziarno i mąkę), zbudowano też między innymi osobny magazyn i domek dla robotników z biurami i stajnią. W 1891 właścicielem był Julius Dahlmann, od którego młyn wziął nazwę. Po II wojnie światowej własność Bydgoskich Zakładów Młynarskich, następnie spółki „Młyn Oliwski”. <br/> | ||
| + | '''Młyn X''' (Ribbenhammer), ul. Kwietna 29, w Dolinie Potoku Oliwskiego. Prawdopodobnie zbudowany przez Johanna Jarlacha pod koniec XVI wieku jako kuźnica żelaza, w 1631 nabyta przez Hansa Flandera. W 1767 kuźnicę z piecem hutniczym i siedmioma mieszkaniami robotników nabył od opata oliwskiego [[RYBIŃSKI JACEK JÓZEF | Jacka Rybińskiego]] Andreas Niencke. Przypuszczalnie to on wybudował pobliski dworek, który w 1890 wraz z dwiema kuźnicami były własnością mistrza kowalskiego Juliusa Hochmutha. W początkach XX wieku młyn był już nieczynny, od 1916 do 1945 dworek należał do rodziny nadleśniczego Gustava Röcknera. Po 1945 roku zaadaptowany na budynek mieszkalny. <br/> | ||
| + | '''Młyn XI''' (Hungerhammer), w Dolinie Potoku Oliwskiego, przy mostku na dróżce łączącej obecną ul. Kwietną z ul. Kościerską. Istniał może już od końca XV wieku, pod koniec XVI wieku pracował jako kuźnica żelaza, do około roku 1640 należał do rodziny Haeinów, w XVIII wieku własność rodziny Burau: najpierw oliwskiego kowala Petera Burau, potem jego syna Gottfrieda (stąd nazwa miejscowa z tego okresu: Fabrica Burau). Nierentowną kuźnicę rozebrano w 1873 roku. Fundamenty widoczne były jeszcze w latach 60. XX wieku. Mostek i nieckę po stawie młyńskim zlikwidowano przy budowie [[INSTYTUT BUDOWNICTWA WODNEGO PAN W GDAŃSKU| Instytutu Wodnego PAN]] w Oliwie przy ul. Kościerskiej. <br/> | ||
'''Młyn XII''', w Dolinie Potoku Oliwskiego, prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Najwyżej położony w Dolinie, pracował jako młyn prochowy (Kleine Pulvermühle), po roku 1646 papiernia, w 1. połowie XIX wieku młyn zbożowy; pracował do roku 1841, następnie zamknięty, budynek rozebrany. <br/> '''Młyn XIII''', ul. Bytowska 1, [[DOLINA POWAGI | Dolina Powagi]], [[KUŹNIA WODNA | Kuźnia Wodna]]. <br/> | '''Młyn XII''', w Dolinie Potoku Oliwskiego, prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Najwyżej położony w Dolinie, pracował jako młyn prochowy (Kleine Pulvermühle), po roku 1646 papiernia, w 1. połowie XIX wieku młyn zbożowy; pracował do roku 1841, następnie zamknięty, budynek rozebrany. <br/> '''Młyn XIII''', ul. Bytowska 1, [[DOLINA POWAGI | Dolina Powagi]], [[KUŹNIA WODNA | Kuźnia Wodna]]. <br/> | ||
'''Młyn XIV''', w Dolinie Powagi, w roku 1615 kuźnia żelaza, w 1855 przebudowany na młyn zbożowy; funkcjonował do końca XIX wieku. Niezachowany. <br/> '''Młyn XV''' w [[DOLINA SCHWABEGO | Dolinie Schwabego]], potwierdzony od XVI w. <br/> | '''Młyn XIV''', w Dolinie Powagi, w roku 1615 kuźnia żelaza, w 1855 przebudowany na młyn zbożowy; funkcjonował do końca XIX wieku. Niezachowany. <br/> '''Młyn XV''' w [[DOLINA SCHWABEGO | Dolinie Schwabego]], potwierdzony od XVI w. <br/> | ||
Wersja z 11:25, 23 sie 2021
MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI. Wzdłuż Potoku Oliwskiego i jego dopływów ( Potok Rynarzewski, Potok Prochowy, Potok Zajączkowski) od XIII wieku na obszarze należącym do opactwa cystersów w Oliwie powstawały młyny, dowodnie od XVI wieku oddawane w dzierżawę (m.in. mieszczanom z Gdańska). Z czasem rozrosły się one w samodzielne zakłady przemysłowe, przy których powstały rezydencje właścicieli. W połowie XIX wieku istniały 24 takie zakłady, ponumerowane począwszy od ujścia Potoku Oliwskiego do Zatoki Gdańskiej.
Młyn I Jelitkowo.
Młyn II i Młyn III Konradshammer.
Młyn IV, ul. Pomorska 98, Wojnowo.
Młyn V, al. Grunwaldzka 533, zbudowany w 1596 roku; dzierżawca Wartenberg-Preuss uruchomił tu kuźnicę żelaza. Kolejnymi dzierżawcami byli A. Pilgram, od roku 1650 Cornelius Fläming (dwór przy młynie zwano wówczas Flämingshof), w 1661 otrzymał on prawo założenia tu garbarni. Przebudowany na młyn do mielenia kory drzewnej, w roku 1734 zniszczony podczas wojny sukcesyjnej ( oblężenie Gdańska w 1734). W 1784 funkcjonował tu także kram oraz gorzelnia. Od 1826 roku młyn zbożowy, po kasacie opactwa (1831) własność państwowa, od 1859 w posiadaniu rodziny Czachowskich, a po II wojnie światowej pod zarządem Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Budynek młyna spłonął około roku 1970. Zachował się staw z groblą i upustami.
Młyn VI, al. Grunwaldzka 520 (po stronie zachodniej, na terenie od wschodu przylegającego do Parku Oliwskiego). W 1548 kuźnica żelaza, następnie stali, w 1591 należąca do Georg Böhme. Od 1716 roku olejarnia, współwłasność Andreasa Praetoriusa, w 1772 Scherckwehla. W XVIII wieku kaszarnia, od tego czasu posiadłość występuje pod nazwą Krupphammer. Od roku 1786 własność kupca Salomona Möskego, następnie jego syna Daniela Salomona, który w 1803 poniżej kaszarni uruchomił tartak (spalony w 1824), a rok później młyn zbożowy. W XIX wieku prowadzony przez kolejnych właścicieli, od 1866 przez Czachowskich; w rękach tej rodziny pozostawał do 1945. W roku 1905 przekształcony w tartak, następnie ponownie młyn zbożowy. Po II wojnie światowej magazyn Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego; obecnie własność prywatna. Zachował się piętrowy budynek młyna o ryglowej konstrukcji, staw młyński i parterowy dworek właściciela młyna.
Młyn VII, najprawdopodobniej w miejscu obecnej kaskady w Parku Oliwskim. Czynny do końca XVI wieku jako wytwórnia drutu (Drahthammer), zlikwidowany przy tworzeniu pierwszego założenia parkowego przy rezydencji opackiej ( Pałac Opatów).
Młyn VIII (Klostermühle), zbożowy, najstarszy z młynów. Funkcjonował po południowej stronie budynku dawnej szafarni klasztornej (obecnie siedziba Kurii Metropolitalnej przy ul. Nowickiego 1), wzmiankowany w roku 1350, w związku z pożarem klasztoru. Odbudowany, zniszczony w 1577 podczas najazdu wojsk gdańskich na klasztor ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Po odbudowie, w ramach podziału dóbr opactwa cystersów w Oliwie na dobra opata i konwentu (1611), własność konwentu. Spłonął w roku 1817; nieodbudowany, po kasacie opactwa (1831) ruiny rozebrano.
Młyn IX (Dahlmannsche Mühle), ul. Spacerowa 18, u wylotu Doliny Potoku Oliwskiego, Młyn Oliwski. Czynny w roku 1594 jako folusz, własność wójta oliwskiego Martina Moliera. W 1613 wykupiony przez cysterski konwent oliwski za za 1.166 florenów, przebudowany na młyn zbożowy. Za zgodą cystersów po 1768 Salomon Möske wybudował obok tartak. W 1874 roku budynek młyna rozbudowano; do obecnej wielkości (czterokondygnacyjny, z magazynami na ziarno i mąkę), zbudowano też między innymi osobny magazyn i domek dla robotników z biurami i stajnią. W 1891 właścicielem był Julius Dahlmann, od którego młyn wziął nazwę. Po II wojnie światowej własność Bydgoskich Zakładów Młynarskich, następnie spółki „Młyn Oliwski”.
Młyn X (Ribbenhammer), ul. Kwietna 29, w Dolinie Potoku Oliwskiego. Prawdopodobnie zbudowany przez Johanna Jarlacha pod koniec XVI wieku jako kuźnica żelaza, w 1631 nabyta przez Hansa Flandera. W 1767 kuźnicę z piecem hutniczym i siedmioma mieszkaniami robotników nabył od opata oliwskiego Jacka Rybińskiego Andreas Niencke. Przypuszczalnie to on wybudował pobliski dworek, który w 1890 wraz z dwiema kuźnicami były własnością mistrza kowalskiego Juliusa Hochmutha. W początkach XX wieku młyn był już nieczynny, od 1916 do 1945 dworek należał do rodziny nadleśniczego Gustava Röcknera. Po 1945 roku zaadaptowany na budynek mieszkalny.
Młyn XI (Hungerhammer), w Dolinie Potoku Oliwskiego, przy mostku na dróżce łączącej obecną ul. Kwietną z ul. Kościerską. Istniał może już od końca XV wieku, pod koniec XVI wieku pracował jako kuźnica żelaza, do około roku 1640 należał do rodziny Haeinów, w XVIII wieku własność rodziny Burau: najpierw oliwskiego kowala Petera Burau, potem jego syna Gottfrieda (stąd nazwa miejscowa z tego okresu: Fabrica Burau). Nierentowną kuźnicę rozebrano w 1873 roku. Fundamenty widoczne były jeszcze w latach 60. XX wieku. Mostek i nieckę po stawie młyńskim zlikwidowano przy budowie Instytutu Wodnego PAN w Oliwie przy ul. Kościerskiej.
Młyn XII, w Dolinie Potoku Oliwskiego, prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Najwyżej położony w Dolinie, pracował jako młyn prochowy (Kleine Pulvermühle), po roku 1646 papiernia, w 1. połowie XIX wieku młyn zbożowy; pracował do roku 1841, następnie zamknięty, budynek rozebrany.
Młyn XIII, ul. Bytowska 1, Dolina Powagi, Kuźnia Wodna.
Młyn XIV, w Dolinie Powagi, w roku 1615 kuźnia żelaza, w 1855 przebudowany na młyn zbożowy; funkcjonował do końca XIX wieku. Niezachowany.
Młyn XV w Dolinie Schwabego, potwierdzony od XVI w.
Młyn XVI, w górnej części Doliny Schwabego, niezachowany. Wymieniony po raz pierwszy w 1601 roku, czynny do roku 1790 jako młyn prochowy. Być może tu powstała kuźnica stali Christiana Hildebranda, czynna do około roku 1880. W latach 50. XX wieku powstał w tym miejscu tartak (napędzany elektrycznie).
Młyn XVII, w górnej części Doliny Schwabego, niezachowany, prawdopodobnie pracował jako młyn prochowy, potem kuźnica żelaza, czynna jeszcze około roku 1880.
Młyn XVIII, najstarszy młyn w Dolinie Radości. Co najmniej do końca XVI wieku istniała tu kuźnica żelaza. W roku 1609 właścicielem był Johann Wolss, w 1648 posiadłość przejął Samuel Haewel, w 1657 malarz gdański Adolf Boy, w 1682 sekretarz królewski Georg Wachschlager, w 1708 płk Ernest Wejher; w rękach tej rodziny do roku 1761. Zakład był czynny jako kuźnica żelaza, miedzi, potem jeszcze jako młyn zbożowy. W 1865 roku posiadłość przejęło nadleśnictwo oliwskie. W 1906 zbudowano istniejącą do dzisiaj willę (ul. Bytowska 5).
Młyny XIX i XX, w Dolinie Radości. Założone przez Georga Wachschlagera, od 1682 roku właściciela Doliny Radości. W roku 1873 stawy młyńskie zaadaptowano do hodowli ryb.
Młyn XXI, Młyn Prochowy (Pulvermühle), Dolina Potoku Prochowego.
Młyn XXII, w górnym biegu Potoku Prochowego, w Dolinie Potoku Prochowego. Wymieniony po raz pierwszy w 1811. Zlikwidowany w 2. połowie XIX wieku. W roku 1879 wymieniony jako folusz. Zachowały się relikty stawu i tamy.
Młyn XXIII, Strauchmühle ( Leśny Młyn, Krzaczasty Młyn), nad Potokiem Rynarzewskim
Młyn XXIV, prawdopodobnie w górnym biegu Potoku Rynarzewskiego, powyżej Leśnego Młyna, na terenie obecnego Miejskiego Ogrodu Zoologicznego Wybrzeża. Wymieniony w 1647 roku, kiedy Daniel Zink otrzymał przywilej na prowadzenie zakładu i gospody. Później niewymieniany.
