Znak własnościowy kościoła św. Piotra i Pawła
Kościół św. Piotra i Pawła według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600
Kościół św. Piotra i Pawła,
Der Stadt Dantzigk…, 1687
Georg Ferdinand Gregorovius,
Kościół św. Piotra i Pawła, 1843
Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony północno-zachodniej, około 1900
Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony południowo-zachodniej, 1901
Wnętrze kościoła św. Piotra i Pawła w początkach XX wieku
Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony północnej, 1950
Kościół św. Piotra i Pawła
(z prawej) i nieistniejące dziś kamieniczki przy ul. Żabi Kruk, widok od strony południowej, 1945–1950
Kościół św. Piotra i Pawła, fot. Jan Bułhak, 1953
Kościół św. Piotra i Pawła, widok od strony południowo-wschodniej, 1981
Kościół św. Piotra i Pawła, 2010
Nawa główna kościoła
św. Piotra i Pawła
KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA i PAWŁA, Stare Przedmieście, ul. Żabi Kruk 3 (do 1945 Poggenpfuhl). W 1385 istniała już co najmniej kaplica, w tym bowiem roku odnotowano uliczkę „Nową za Świętym Piotrem" (zob. Stare Przemieście, tabela: ulice). Przypuszcza się, że w 1393 rozpoczęto budowę niskiego kościoła o trzech równej wysokości pięcioprzęsłowych nawach i jednonawowym prezbiterium. Jako filialny względem kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, podlegał tamtejszemu proboszczowi. 29 VI 1424 roku, podczas pożaru Starego Przedmieścia, najpewniej jeszcze niedokończony, uległ wypaleniu. Środki na odbudowę starano się pozyskać między innymi z otrzymanego w styczniu 1425 roku specjalnego przywileju odpustowego. W roku 1439 Rada Głównego Miasta, dążąc do odbudowy choćby prezbiterium i uczynienia zeń kościoła zastępczego, wyznaczyła tzw. opiekunów. Był to wstęp do samodzielności parafialnej kościoła. W 1440 roku przesklepiono zakrystię, w 1454 – decyzją biskupa włocławskiego Jana Gruszczyńskiego – został kościołem parafialnym dla Starego Przedmieścia. W 1458 cech tkaczy ufundował w kościele kaplicę św. Tomasza, w 1460 cieśle z Lastadii kaplicę św. Andrzeja, w 1484 powstała kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic, w 1500 istniały kaplice św. Anny i cechu rzeźników, do 1579 powstały kaplice św. Jerzego, Najświętszej Marii Panny i Trzech Króli.
W latach 1486–1487 zbudowano (od zachodu) charakterystyczną wieżę z przylegającymi do niej kaplicami (zachowana kaplica Uphagenów), podwyższono korpus nawowy, powiększono zakrystię, przebudowano wschodni szczyt prezbiterium. W okresie 1514–1516 – staraniem wywodzących się z patrycjuszowskich rodzin gdańskich proboszczów: Maurycego Ferbera (1512–1515) i Tiedemanna Giesego (1515–1527) – ukończono prace nad gwiaździstym sklepieniem w nawie głównej i kryształowym w nawach bocznych. Budowla (zewnętrznie prostokątna, o stosunku boków 2:5), trójnawowa, z prostokątnym prezbiterium oddzielonym niskim łukiem tęczowym, osiągnęła wymiary 62 × 26, z 41-metrową wieżą, jej budowę przerwała reformacja (nie dokończono nawy południowej prezbiterium).
W odpowiedzi na hasła reformacji w 1519 roku powstało przy kościele Bractwo Kapłańskie, mające za cel obronę dotychczasowego Kościoła odnową liturgii. Efektem starań bractwa było zamówienie czterech dzwonów zawieszonych na wieży do 1521 roku i budowa przez mistrza Hansa Haucka z Chojnic organów. 21 III 1521 (między godziną 9 a 10), podczas prac przy wznoszeniu organów w zachodniej części kościoła, doszło do zaprószenia ognia i pożaru – spłonęła wieża, spadające dzwony przebiły sklepienie.
W sierpniu 1524 luteranie wybrali jako kaznodzieję kościoła (przy proboszczu Tiedemannie Giesem pełnić miał równocześnie funkcję zastępcy) gdańszczanina Ambrosiusa Hütfelda (po studiach teologicznych w Wittenberdze), który opuścił Gdańsk w kwietniu 1526 roku, po interwencji w sprawy wyznaniowe króla polskiego Zygmunta Starego. W 1557 kościół przeszedł w ręce luterańskie. 8 XII 1580 pożar zniszczył nowo odbudowaną wieżę wraz z nowym, wielkim dzwonem, po odbudowie na wieży umieszczono jeden z dwóch w Gdańsku (obok wieży kościoła św. Katarzyny) punktów obserwacji przeciwpożarowej Gdańska, dla Starego Przedmieścia i Spichlerzy. W roku 1579 zlikwidowano kaplicę, w latach 1589–1590 przystosowano do potrzeb nowego wyznania ołtarz główny (początkowo zdemontowany, powrócił bez figury Najświętszej Marii Panny).
W 1590 roku kościół przejęli kalwini, od 1622 był ich główną świątynią w Gdańsku. W 1592 usunięto konfesjonały i dalsze elementy wyposażenia. Wschodnią część (prezbiterium) wydzielono jako tzw. kościół komunijny; oddzielona od niej emporą z okresu 1766–1769 z organami (zbudowanymi przez gdańszczanina Johanna Friedricha Rhodego) część nawowa spełniała funkcję kościoła wielkiego z centralnym ołtarzem.
Podczas oblężenia Gdańska w 1734 roku przez wojska rosyjskie pocisk zniszczył ołtarz; w 1807 roku kościół, służący za lazaret, został zbombardowany przez oblegające miasto wojska napoleońskie i do 1813 służył jako magazyn siana i słomy. W 1813 roku trafiony 20 bombami rosyjskimi (zniszczeniu uległy między innymi ołtarz główny i organy). Wyremontowany w latach 1815–1820, poświęcony 21 IV 1820, wydzierżawiony na 25 lat przez władze Gdańska pełnił funkcję ewangelickiego kościoła gdańskiego garnizonu. Umowę z wojskiem (przygotowującym na swoje potrzeby kościół św. Elżbiety) przedłużono jeszcze o trzy lata. Od 1848 jedyny kościół kalwiński w Gdańsku, czasowo udzielił miejsca na odprawianie mszy przez członków Kościoła Apostolsko-Katolickiego. Ponownie remontowany w latach 1844–1851 (między innymi obniżono do obecnej wysokości mury południowej nawy prezbiterium) i 1890–1900 (wymieniono oryginalne szczyty, naprawiono mury zewnętrzne).
W 1945 w większości spalony (zawalone górne partie wschodnich szczytów nawy głównej i południowej, zniszczone szczyty wieży, większości sklepień i wyposażenia wewnętrznego, między innymi nowe, zbudowane w 1890 organy), ocalała nawa północna i zakrystia, z wyposażenia nagrobek Petera Uphagena. W stanie ruiny pozostawał do roku 1958, kiedy decyzją Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Miejskiej Rady Narodowej 20 marca przekazany gdańskiej kurii biskupiej, ta zaś 14 VI 1958 oddała go wiernym obrządku ormiańskiego (z rektorem ks. Kazimierzem Filipiakiem, przybyłym ze Stanisławowa), był kościołem filialnym w parafii św. Mikołaja.
18 V 1959, po odbudowie, poświęcono i udostępniono kaplicę (w dawnej zakrystii, w północno-wschodniej części kościoła), w której umieszczono przywieziony przez ks. Filipiaka obraz Matki Boskiej Łaskawej (kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z XVIII wieku, wykonana dla Stanisławowa, w 1937 ukoronowana przez prymasa polskiego Augusta Hlonda, obecnie w nawie północnej kościoła). W latach 1959–1972, bez zgody władz (do roku 1967 planujących zaniechanie odbudowy i uczynienia z kościoła rezerwuaru cegły gotyckiej), zabezpieczano ruiny i odbudowano najmniej zniszczoną nawę północną (w 1964 poświęcono ołtarz główny). Zgodę na odbudowę władze wydały dopiero 24 VII 1972.
24 XII 1976 podczas wichury zawaliła się część szczytowa remontowanej wieży (przebijając sklepienie i część północnej nawy), odbudowę ukończono w 1977 roku. 28 V 1979 bp Lech Kaczmarek ustanowił kościół siedzibą parafii św. Piotra i Pawła (powstałą z obszarów wyłączonych z parafii św. Mikołaja, św. Ducha i św. Ignacego). W latach 1982–1984 przykryto dachem nawy, w 1985 oszklono okna i przystąpiono do uporządkowania nawy głównej i południowej, w 1986 odbudowano mury wewnętrzne prezbiterium. Przeniesiony z kościoła św. Brygidy marmurowy ołtarz Ecce Homo został początkowo ustawiony w kaplicy północnej (bez figury św. Andrzeja, z dodaniem drewnianych, snycerskich uszaków, przywiezionych ze Stanisławowa), następnie przestawiony do nawy południowej jako ołtarz pod wezwaniem św. Andrzeja (z ustawieniem figury św. Andrzeja na zwieńczeniu, bez uszaków ze Stanisławowa). 17 V 1998 abp Tadeusz Gocłowski poświęcił dwa nowe dzwony ufundowane przez katolików z Austrii, wykonane przez firmę Janusz Felczyński i s-ka z Przemyśla.
20 X 1999 proboszcz (od 1995) Cezary Annusewicz został mianowany przez prymasa Józefa Glempa na proboszcza wspólnoty ormiańskiej przy kaplicy Matki Boskiej Łaskawej. 13 VII 2006 poświęcono ołtarz św. Klemensa Dworzaka, ufundowany przez polskich piekarzy i cukierników, z wykorzystaniem portalu z kościoła św. Bartłomieja i obrazem Wojciecha Czerniawskiego. 9 IX 2006 rekonsekracji kościoła (będącej symbolicznym zakończeniem odbudowy) dokonał abp Tadeusz Gocłowski i uruchomiono iluminację gmachu. 9 VIII 2007 – w 70. rocznicę koronacji cudownego obrazu NMP Łaskawej z ormiańskiego kościoła w Stanisławowie – abp Tadeusz Gocłowski dokonał konsekracji głównego ołtarza oraz intronizacji w nim przywiezionego ze Stanisławowa przez ks. Kazimierza Filipiaka obrazu NMP Łaskawej, ustanawiając jednocześnie kościół archidiecezjalnym sanktuarium maryjnym.
Po obu stronach fasady zachodniej kościoła zachowały się dwie bramy prowadzące niegdyś na teren kościelny, o bogatej kamieniarce.
2 VI 2019 roku około godziny 6.00 na poddaszu kościoła wybuchł pożar, spaliło się poddasze o około 200 m² powierzchni i część konstrukcji dachowej, pożar ugaszono po dwóch godzinach. BŚ
Pastorzy kościoła św. Piotra i Pawła
1552
|
Johann Reinhard
|
1553, 1558
|
Valentius Ernestius
|
1562–1565
|
Johann Möller
|
1570–1591
|
Petrus Holfius
|
1592–1611
|
Adrian Pauli
|
1611–1628
|
Christoph Copius
|
1629–1630
|
David Stollius
|
1630–1651
|
Albertus Nicklassius
|
1651–1653
|
Johannes Cäsar
|
1653–1674
|
Tobias Sellius
|
1674–1684
|
Adrian Pauli
|
1686–1703
|
Emanuel Sostmann
|
1704–1725
|
Gerhard Wildermann
|
1725–1734
|
Ludwig Wolters
|
1735–1749
|
Adrian Heinrich Fabricius
|
1749–1751
|
Sylvester Lürsenius
|
1752–1762
|
Ludwig Reinhard Kleinschmidt
|
1762–1781
|
Johann Heinrich Röper
|
1781–1801
|
Samuel Ludwig Majewski
|
1802–1803
|
vacat
|
1804–1814
|
Peter Jacob Buchan
|
1814–1820
|
vacat, remont kościoła
|
1821–1831
|
Franz Bellair
|
1838–1844
|
protestancki kościół garnizonowy, kapelani wojskowi
|
1844–1850
|
?
|
1850–1873
|
Friedrich Stosch
|
1876–1902
|
Johannes Karl Hoffmann
|
1902–1908
|
Hans Nandé
|
1909–1945
|
Erwin Pritzel
|
MrGl
|