ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica
| < Poprzednie | Następne > |
ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica na Głównym Mieście, w tzw. Dzielnicy Mariackiej, prostopadła do nurtu Motławy, łącząca Targ Drzewny z Długim Pobrzeżem. Wzmiankowana w 1336 roku, jeszcze przed krzyżacką lokacją Głównego Miasta. Nazwa (niemieckie Heilige-Geist-Gasse) pochodziła od znajdującego się początkowo przy niej (wspomnianego w 1333) szpitala św. Ducha. Po przeniesieniu tego przytułku na ul. Tobiasza (1357) przez pewien czas używano w stosunku do ul. św. Ducha określenia Alte (stara) Heilige-Geistgasse.
Od strony Motławy zamykała ją Brama św. Ducha (w XIV–XV wieku określana Bramą św. Ducha bei Wasser (nad wodą)), gdyż drugi wylot – od strony zachodniej – do 2. połowy XVI wieku nosił tę samą nazwę (z dodatkiem określenia: bei der Calegassen). W 1574 roku użyto w odniesieniu do tej drugiej bramy miana Glockentor (Brama Dzwonów), a w polskiej historiografii utrwaliło się po 1945 miano Bramy Ludwisarskiej. Do czasu jej likwidacji (w początku XIX wieku) dzieliła ona ul. św. Ducha na dwa odcinki, z których krótszy, między Targiem Drzewnym a Bramą Ludwisarską, określany był najpierw jako extra portam (poza bramą), a w końcu XVIII wieku Im Glockentor (w bramie dzwonów). Środkowy odcinek ulicy (w sąsiedztwie kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP)) określany był mianem Brotmarkt ( Targ Chlebowy), na którym można było się raz w tygodniu zaopatrzyć w wyroby piekarnicze. Zlokalizowano tu także odnotowane po raz pierwszy w 1347 ławy mięsne (obecnie posesja nr 43 w ciągu ulicy, tzw. przechodnia, połączona z posesją przy Mariackiej 53), w których w roku 1357 notowano 30 jatek cechu gdańskich rzeźników, a w 2. połowie XV wieku wyliczano ich 80. W 1516 zbudowano w obszarze tej posesji murowany budynek w stylu gotyckim, mieszczący wewnątrz kramy i jatki, wykorzystywane w ten sposób jeszcze w XIX wieku. Niektórzy właściciele posesji, jak Johann Clostirschin, Johann Cleberg, Arnold Pryn oraz Fritzcon Kolberg, dysponowali wówczas kilkoma w ciągu tej arterii jednocześnie, w tym przechodnimi między św. Ducha i Szeroką. Wiele gruntów i domów przy ul. św. Ducha należało do Kościoła i instytucji jemu podległych.
Na przełomie XV i XVI wieku do parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP (zob. parafie Kościoła katolickiego w Gdańsku) należały posesje o obecnych nr. 40 i 42 (ta ostatnia w obrębie czworoboku plebanii mariackiej), a prowizorzy kaplicy NMP w tym kościele dysponowali kamienicami o dawnych nr. 34 i 36. Wszystkie te posesje wespół z domami przy sąsiedniej Podkramarskiej oraz przykościelnym cmentarzu tworzyły zwartą plebańską (mariacką) jurydykę pomiędzy główną farą miasta a ulicą św. Ducha, jednak w dobie reformacji i przejęcia kościoła NMP przez luteranów część z nich uległa sekularyzacji (między innymi wyżej wymienione nr. 34, 36). Posesje pod dawnymi nr. 106 i 126 należały do klasztoru kartuzów (ta ostatnia od roku 1442). Kamienica pod nr 126 nosiła miano Dworu Kartuskiego i na mocy przywileju z 1594 traktowana była jako odrębna, obdarzona immunitetem jurydyka, rezydencja zakonu w obrębie Gdańska. Kamienica nr 86 (dzisiaj 101) stanowiła natomiast uposażenie prowizorów (zarządców) majątku klasztoru brygidek na Starym Mieście. Własność brygidek zanikła po sprzedaży domu w roku 1805, kartuzi utracili swoje nieruchomości w wyniku kasaty i likwidacji klasztoru (w 1826). W latach 1678–1681 na plebańskiej posesji nr 42 wybudowano zastępczą świątynię parafialną dla katolików, Kaplicę Królewską, a w jej sąsiedztwie (ale z wejściem od ul. Podkramarskiej) znajdowała się od 1714 katolicka szkoła parafialna ( szkolnictwo).
W 1707 roku w kamienicy pod nr. 80 (obecnie 113), należącej (podobnie jak sąsiedni dom pod dawnym nr. 82) do gildii szyprów, ulokowano zbór Gminy Angielskiej kalwinistów. W 1670 Martin Gebricht otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przywilej na założenie apteki, ulokowanej następnie przy ul. św. Ducha i nazywanej Królewską lub Polską ( apteki). W okresie 1764–1776 przy ul. św. Ducha prowadził księgarnię Pierre André Penarier, z pochodzenia Francuz. W 1775–1777 w prywatnych domach przy ul. św. Ducha spotykali się członkowie loży masońskiej „Eugenia pod ukoronowanym Lwem” ( wolnomularstwo).
W XVIII wieku do najbardziej znanych mieszkańców tej arterii należała rodzina Chodowieckich: w kamienicy pod dawnym nr. 54, zwanej (od wystroju fasady) Pod Pelikanem, matka malarz i rysownik gdańskiego Daniela Chodowieckiego, Marie Henriette Chodowiecka z domu Ayrer, prowadziła w tym domu szkółkę dla dzieci. Kamienica o dzisiejszym nr. 38 (dawniej 31) w latach 1786–1797 należała do burmistrza Eduarda Friedricha Conradi. Z kolei w kamienicy pod nr. 111 (Pod Żółwiem, dawniej 81) w roku 1766 urodziła się Johanna Henrietta Schopenhauer (z domu Trosiener), literatka i matka filozofa Arthura Schopenhauera, urodzonego w 1788 w kamienicy przy ul. św. Ducha 47 (dawniej 114), należącej wówczas do Schopenhauerów. W napisanych przez siebie Gdańskich wspomnieniach młodości J. Schopenhauer zamieściła informację o katastrofie budowlanej z końca lat 70. XVIII wieku, która objęła trzy bliżej nieokreślone kamienice w ciągu tej ulicy. Kamienice mieszczańskie przy ul. św. Ducha były w tym okresie często wystawiane na sprzedaż, oferowano ich pomieszczenia na sklepy (np. korzenne), kramy, reklamowano wyposażenie w szafy na towary i lady sklepowe. Mieszkający w sąsiedztwie Bramy Ludwisarskiej, ludwisarz Ernst Friedrich Koch wynajmował w latach 1770–1776, w okresie Jarmarku św. Dominika, pomieszczenia swojej kamienicy na magazyny.
W architekturze zabudowy obu pierzei niderlandzki manieryzm z przełomu XVI i XVII wieku (kamienice o dzisiejszych nr.: 8, 19, 43, 49, 109, 119, 127) mieszał się z późnym barokiem 2. połowy XVIII wieku (kamienice o dzisiejszych nr.: 11, 34, 46, 47, 79, 81, 95, 105, 123). Tylko niektórym z domów przywrócono po 1945 styl klasycystyczny z przełomu XVIII i XIX wieku (dzisiejsze 85, 89). Styl późnorenesansowy reprezentowała natomiast kamienica o nr. 115 (dzisiejszy 79), zbudowana w roku 1568 i przypisywana Hansowi Kramerowi. W kamienicy o dzisiejszym nr. 112 umieszczono portal barokowy z 1724, pochodzący z rozebranego w 1962 przytułku dla wdów Fundacji Rennerów, przy obecnej ul. Dyrekcyjnej 9.
Do końca XVIII wieku część kamienic tej ulicy, liczącej 143 posesje po 1820 roku, należała do rodzin gdańskiego patrycjatu, mających swe apogeum już za sobą. Zmiana ustroju miasta, zasad gospodarki rynkowej zmusiła je do szukania swego nowego miejsca w życiu. Niektóre z nich przeniosły się do posiadanych podgdańskich majątków, inne przyjęły rolę rentierów, część poszła na współpracę z nową administracją pruską, inne zniknęły z życia politycznego i gospodarczego. Widać to dobrze na przykładzie gdańskich ulic: Piwnej i św. Ducha.
Od strony Targu Drzewnego zamykała ulicę gotycka brama, zwana wówczas popularnie Bramą Dzwonów (Glockenturm) od ludwisarni Carla Gottfrieda Anthony’ego, znajdującej się tu w 2. połowie XVIII wieku, a wcześniej dzierżawionej od miasta być może przez innego użytkownika. W jej obszernym wnętrzu w tym czasie znajdowały się składy gdańskich kupców sukna. Rozebrana została około roku 1825, a w jej miejsce powstały nowe kamienice. Przed bramą, jeszcze na początku XIX wieku, znajdował się Targ Poziomkowy, ciągnący się wąskim pasem wzdłuż wschodniego skraju Targu Drzewnego, do ul. Szerokiej, zaliczany do Głównego Miasta. Po 1830 nie notowany. Domy ulicy z charakterystycznymi dla Gdańska przedprożami i tylnymi domami przy ul. Szerokiej zamieszkiwały na przełomie XVIII i XIX wieku rodziny patrycjuszy i kupców hurtowych różnych branż. Pod nr. 115 pierwszy prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Karl Friedrich von Gralath (1741–1818), nr 129 prawnik i ławnik I WMG Christian Gottlieb Schröder (1761–1820), kupcy: nr 1 Gerhard Salomon Gertz (1756–1830), nr 18 Albrecht Wilhelm Harmens (1739–1813), nr 53 Peter Dodenhoff senior (1744–1818), nr 63 Johann Georg Stein (1761–1828), dom nr 83 należał do rodziny von Frantzius, nr 84 Paul Friedrich Ahrends (1776–1838), nr 114 Carl Beniamin Tönniges (1779–1855), nr 118 Johann Samuel Zernecke, nr 120 menonita Jakob Momber (1741–1813), 133 Matthias Gottfried Lesse (1738–1828), nr 140 Martin Beniamin Malloneck (1771–1825). Dom rodziny Trosiener w 1808 roku był już własnością spółki handlowej Johanna Albrechta Hildebrandta i Franza Meyerholda. Mieszkali tu we własnych kamienicach: nr 36 profesor Gimnazjum Akademickiego Johann Georg Trendelenburg (1757–1825), nr 81 złotnik Johann Gotfried Fischer (1742–1820), nr 84 prawnik i adwokat Samuel Flander (1752–1802). Kamienica nr 119 (dawniej nr 77) w okresie 1824–1868 należała do historyka Gotthilfa Löschina. Aptekę pod nr. 25, działającą tu do 1945, w 1808 prowadził Carl Friedrich Kühnert (1773–1830). Księgarnię oraz drukarnię w domu nr 14 Adolph Heinrich Troschel (1763–1813), nr 16 Friedrich Samuel Gerhard (1765–1831), potem do 1836 jego syn Gustav Adolph Gerhard (1805–89), a księgarnię muzyczną oraz sklep z instrumentami nr 20 Carl Anton Reichel. Swoje domy cechowe posiadały tu: nr 12 cech piekarzy, nr 107 cech krawców, nr 127 cech złotników. Cech rzeźników zarządzał przez cały XIX wiek jatkami pod nr. 43.
Dom Bractwa Żeglarskiego (Dom Szyprów) pod nr. 82, już w XVIII wieku pełnił funkcję zajazdu z jadłodajnią, był miejscem różnych imprez, zebrań i koncertów. W roku 1846 został zakupiony przez gdańskie Towarzystwo Rzemieślnicze (Gewerbeverein) dla potrzeb szkoły rzemieślniczej, miejsce zebrań i spotkań rzemieślników, nadal też służył miastu jako miejsce imprez i koncertów publicznych. W dalszym ciągu funkcjonowały tu: katolicka Kaplica Królewska (nr 42), a do 1806 kaplica kalwińskiej Gminy Angielskiej (nr 80), po tym roku przejęta przez menonitów. Działająca na terenie plebanii katolicka szkoła parafialna w 1887 roku została przeniesiona do budynku przy Hundegasse 66 (ul. Ogarna). Ważnym wydarzeniem było przeniesienie 13 X 1848 z ul. Świętojańskiej do zakupionej przez miasto i adaptowanej na potrzeby szkoły kamienicy pod nr. 111 (dziś nr 55) wyższej szkoły średniej dla chłopców św. Jana. Stąd w 1872 przeniesiona została do dawnego klasztoru franciszkańskiego przy ul. Rzeźnickiej 25, gdzie funkcjonowała do 1945.
Do 1854 roku, tak jak na ul. Piwnej i Szerokiej, nastąpiła zmiana właścicieli, jak i przeznaczenia poszczególnych budynków. Część została przebudowana dla potrzeb zmieniających się zasad gospodarki oraz z potrzeby tworzenia mieszkań na wynajem; dochody z nich stanowiły dla wielu właścicieli podstawę utrzymania. Inne budynki wzniesiono na nowo, podobnie było z ich oficynami. W wielu z nich powstały na parterze lokale użytkowe – sklepy, lokale gastronomiczne, warsztaty usługowe; ten charakter obiektów utrzymywał się do roku 1945, przy zmianie ich lokatorów. Właścicielami, a także mieszkańcami domów na tej ulicy były do 1945 osoby różnych zawodów i różnego statusu zawodowego. Częsta też była w XIX wieku zmiana miejsca zamieszkania wielu osób, co widoczne jest w zachowanych kartach meldunkowych gdańskiej policji. Podniósł się także standard mieszkań, w 1853 roku doprowadzono tu gaz do ich oświetlenia, w latach 1870–1873 wodę bieżącą z miejskiego wodociągu i przyłącza kanaliz. W latach 1899–1900 część mieszkań mogła uzyskać odpłatne podłączenie do miejskiej elektrowni. Ulica w latach 1886–1887 otrzymała nową brukowaną nawierzchnię i utwardzone chodniki.
W 1854 właścicielami domów byli znani pedagodzy: nr 32 Daniel Friedrich Grübnau (1812–1872) i nr 77 Matthias Gotthilf Löschin (1790–1868) oraz gdańscy kupcy: nr 4 Daniel Skoniecki (1782–1857), nr 7 Julian Eduard Rosalowski (1817–1881), nr 14 Friedrich Wilhelm Puttkammer (1790–1869), nr 81 kupiec radca Zarządu Miasta Karl Theodor Lemcke (1815–1892), nr 83 Carl Robert von Frantzius (1800–1874), nr 90 Carl Eilhard von Frantzius (1791–1863), nr 105 Julius Cäsar Gamm (1825–1895), nr 116 Georg Rudolf Schnibbe (1819–1876), nr 129 Ludwig Ferdinand Lojewski (1816–1876). Późniejsze zmiany własnościowe do roku 1945 zachodziły dość często i są trudne do udokumentowania. Na ulicy tej mieściły się od połowy XIX wieku do 1945 różne zakłady wytwórcze oraz usługowe, nie zakłócały jednak harmonii współżycia mieszkańców i ekologii. Drukarnie znajdowały się: 1847–1861 wydawnictwa Karla Theodora Bertlinga (1821–90) pod nr. 113, 1892–1901 Heinricha Jacobsohna pod nr. 121, 1912–1921 Maxa J. Kaminskiego pod nr. 62, 1892–1945 Karla Richarda Schrotha (1855–1937), potem jego spadkobierców pod nr. 83 był wydawca gazety „Allgemeine Zeitung” i dziennika urzędowego rejencji gdańskiej (Amtsblatt… Regierung zu Danzig), 1884–1901 Hermanna Ludwiga Alexandra, wydawcy gazety „Danziger Courier”. Sprzedaż instrumentów muzycznych od 1850 do 1861 roku prowadził pod nr. 134 August Habermann (1817–1883), potem na ul. Kołodziejskiej 4.
Od 1916 do 1939 roku działała przy ul. św. Ducha 127 wytwórnia wyrobów bursztynowych oraz sklep Franza Adolfa Gompelsohna (1856–1922) i jego syna Brunona (1890–1940). Od 1850 do 1874 pod nr. 110 istniała wytwórnia likierów Augusta Hermanna Pretzella (1818–74), proszki do pieczenia do czasu rozpowszechnienia się w Gdańsku wyrobów firmy dr Oetker wytwarzał aptekarz Carl Seydel (1853–1915) przy św. Ducha 124. Ważnym zakładem, znanym w całych Prusach, była – działająca od 1866 do 1900 pod nr. 118 – wytwórnia fortepianów i pianin Hugona Siegela, która wyprodukowała około 2000 instrumentów, odnotowanych w dokumentacji tej branży we wschodnich Niemczech. Niedaleko działały warsztaty rodziny Wiszniewskich, zajmujących się montażem i naprawą muzycznego sprzętu strunowego, ulokowane w dawnym dworze klasztoru kartuzów pod nr. 126 (od około 1835 do 1890 roku). Prowadzili je: Jacob Bernhard Wiszniewski, potem jego synowie Eugen Adalbert i Felix Theodor. W okresie II WMG pod nr. 121 od 1930 do 1945 działała fabryka mebli (Möbelwerke) Fritza Teichgräbera. Należy pamiętać o działającej w połowie wieku pod nr. 117 cukierni Johana Eduarda Grentzenberga (1821–1893) z rodziny gdańskich cukierników, działającej w Gdańsku ponad sto lat; w okresie międzywojennym notowane są cukiernie Friedricha Kolberga nr 23 i Moniki Wiszniewskiej nr 125.
Od 1945 roku decyzją Komisji do spraw Nazewnictwa Ulic w Gdańsku nosi miano ul. Świętego Ducha. W marcu 1945 uległa zagładzie, tak jak całe centrum starego Gdańska. Ciężko uszkodzona była Kaplica Królewska pod nr. 42, zabezpieczona i wyremontowana w pierwszej kolejności, obecnie trwają w jej wnętrzu dalsze prace konserwatorskie. Odbudowa kamieniczek według zachowanej dokumentacji historycznej, z przeznaczeniem na cele mieszkalne, prowadzona była w latach 1947–1958. Przedproża odbudowano w latach 70. w partii północnych ulicy od ul. Mydlarskiej do Grobli I. Ostatnie piętra wielu kamieniczek przeznaczone były na mieszkania i pracownie dla artystów plastyków. Prace przy wystroju zewnętrznym kamienic trwały potem jeszcze kilka lat (tynki, kamieniarka, dekoracje szczytów). Wiele zamieszania wprowadziła obowiązująca po roku 1947 nowa numeracja kamienic przy tej ulicy, odbiegająca od obowiązującej od 1853, niezmieniana w innych częściach miasta. Dom rodzinny Johanny Trosiener (Dom pod Żółwiem), potem Schopenhauer, noszący wcześniej nr 81, dziś posiada nr 111. Przy odbudowie pozostawiono celowo niezabudowane południowe pierzeje ulicy między ulicami Szewską a Podkramarską i od plebanii kościoła NMP do ul. Mydlarskiej, urządzając w tym miejscu zadrzewione skwerki.
Po przebadaniu przez archeologów rozpoczęto prace nad zabudową odcinka od plebanii do ul. Kleszej, w dalszych planach znalazło się przywrócenie zabudowy mieszkalnej do ul. Mydlarskiej. Zamykającą ulicę od strony Motławy Bramę św. Ducha odbudowano dopiero po 1980 roku na siedzibę gdańskiego Oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej (Długie Pobrzeże 23). Wcześniej w 1969 oddano do użytku ciąg kamieniczek po wschodniej stronie Grobli I, na parterze narożnej kamienicy (Grobla I nr 13), z wejściem od strony św. Ducha, otwarto 12 VIII 1976 antykwariat naukowy im. Aleksandra Krawczyńskiego, po roku 1990 sprywatyzowany; dziś kawiarnia. W miejscu zbudowanego w okresie 1959–1963 kompleksu administracyjno-warsztatowego Teatru Wybrzeże, między ulicami Teatralną a Kołodziejską, po przebudowie i adaptacji wnętrz, otwarty został 26 IV 2006 przy św. Ducha 2 trzygwiazdkowy hotel „Wolne Miasto” (62 pokoje, restauracja, pokoje konferencyjne). Od 1972 roku ulica jest miejscem imprez kulturalno-handlowych Jarmarku św. Dominika. 6 IX 2009 na rogu ulic św. Ducha i Grobla I uruchomiono fontannę Czterech Kwartałów ( kwartały).
