KRÓLEWSKA DOLINA
| < Poprzednie | Następne > |
KRÓLEWSKA DOLINA (Zum Grünen Brunnen 1614, Gruenbrun oder Königstal 1691, Königstal), podmiejska posiadłość mieszczańska, nad Potokiem Królewskim, wydzielona w połowie XVII wieku z gruntów należących do okręgu administracyjnego Cygańska Góra, obecnie we Wrzeszczu, między ul. Sobieskiego (Königstaler Weg) a ul. Do Studzienki (Heiligenbrunnerweg).
Od 1654 roku letnia rezydencja kupca Zachariasa Zappio (zm. 1 VII 1680), który nabył tę posiadłość od trzymającego ją najmniej od 1614 roku Hansa Bendzen. 5 VIII 1677 gościł w jego dworze król polski Jan III Sobieski, który odebrał tu skargi na Radę Miejską od przedstawicieli czterech głównych cechów. Na pamiątkę wizyty król 7 I 1677 nadał tutejszym dobrom nazwę Królewska Dolina (Regia Vallis, Königstal) i uwolnił je od podatków. Przywilej potwierdzony został 3 VIII 1765 przez króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po śmierci Zachariasa Zappio posiadłość zarządzana była przez wykonawców jego testamentu: Adriana Zwecha, Balzera Dargemanna, Hansa Hechta i Daniela Keunholta.
Od 8 V 1692 była własnością Ewy Szmidt i jej męża (od 24 X 1692), Anglika Josuy (Josua?) Wilsona. 25 VI 1693 za 12 tysięcy florenów majątek nabył Wilhelm Lumsdal, by 25 II 1700 odsprzedać za tę samą cenę Balzerowi Hagemeistrowi. Rychło przeszedł w posiadanie rodziny Tympff, za ich czasów, od końca sierpnia do 24 X 1710 rezydował tu, oczekujący na wykończenie siedziby królewskiej przy Długim Targu 1–3, król polski August II. Po Tympffach właścicielem był Salomon Gottlieb Elstorpf. Od 1765 roku własność Johanna Heinricha Soermannsa (23 IV 1722 Gdańsk – 21 XII 1775 Gdańsk, od 1750 ławnika Starego Miasta, rajcy gdańskiego od 1771 i sędziego 1772), następnie jego synów Johanna Carla Heinricha (ur. 27 X 1761 Gdańsk) i Wilhelma Ernsta Friedricha Soermannsa (15 III 1763 Gdańsk – 11 VI 1825 Gdańsk). Za ich czasów posiadłość składała się z ogrodzonego ogrodu (5,5 morgi) i także ogrodzonego, rekreacyjnego lasku (Lustwäldchen) o powierzchni 9 mórg, w sumie (1 morga = około 0,56 ha) około 8 ha.
Posiadłość podupadła w czasie wojen napoleońskich; w sierpniu 1813 roku znalazła się w centrum walk. Dwór został wówczas prawdopodobnie częściowo zniszczony (część wyposażenia przetrwała). W 1. połowie XIX wieku został odbudowany w formach klasycystycznych. Po Soermannsach posiadłość w latach 1828–1858 kolejno należała do: Johannesa M. Heidfelda (zm. 1853, przejął po Soermannsach także ich firmę Hendt Soermanns und Sohn), następnie Heidmanna, Franza Jacoba Teodora Genschowa (7 XII 1819 – 1 I 1890), właściciela Młynisk i radcy sądowego Martinego.
13 III 1883 roku władze prowincji odkupiły posiadłość na potrzeby wznoszonego Zakładu dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty (w dawnym dworku były mieszkania dla nauczycieli). W latach 1906–1907 na miejscu dawnego sadu wybudowano jego kolejne obiekty (Kaiser Wilhelm II. und Auguste-Viktoria Blindenheim (Dom dla Niewidomych im. Cesarza Wilhelma II i Augusty Wiktorii, dla dziewcząt)).
Po II wojnie światowej dwór z parkiem był własnością państwową, początkowo pełnił funkcję rezydencji wiceprezydenta Gdańska, od października 1947 roku w dworze działa przedszkole Gwarny Dworek, do którego przynależy część parku. Pozostała część jest własnością gminną, opiekę nad nią sprawuje Zarząd Dróg i Zieleni. Wjazd do założenia, zakończony masywną murowaną bramą wjazdową (zachowany jeden filar), prowadził aleją lipową od strony obecnej ul. Sobieskiego. Dwór z ogrodem i pawilonem rozrywkowym (Lustschlösschen) został założony w 2. połowie XVII wieku.
Ogród, kształtowany etapami w XVII i XVIII wieku, łączy w sobie cechy ogrodów późnorenesansowych (system tarasów zapewniający widoki ogrodu i malowniczego otoczenia, parnas widokowy, układ wodny) i barokowych (mocno akcentowana główna oś kompozycyjna zakończona widokiem na morze z jednej, a glorietą z drugiej strony; wyposażenie rzeźbiarskie, formowane aleje i żywopłoty oraz wydłużony salon ogrodowy z parterem (prawdopodobnie haftowym) oraz wodnym). Założenie miało wyjątkowo bogate rozwiązania wodne: trzy stawy, fontannę (6 m wysokości) i wodospad (10 m wysokości). Znajdował się tu też parnas widokowy, początkowo zwieńczony drewnianą wieżą widokową, następnie wspartym na kolumnach z piaskowca pawilonem ogrodowym. Pod parnasem znajdować się miała grota-lodownia. Podawana przez wielu autorów informacja o znajdujących się przy wejściu do niej rzeźbach dwóch nimf oraz marmurowych posągach i kolorowych skrzatach w ogrodzie, które jakoby 24 VII 1773 widział tu Daniel Chodowiecki podczas przejazdu przez Heiligenbrunn (św. Studzienkę), dotyczyć musiała innego ogrodu (Królewska Dolina nie należała bowiem w tym czasie do Lohrmannów, Daniel Chodowiecki wyraźnie napisał, że był to ogród syna pana Lohrmanna).
Hipotetyczną rekonstrukcję ogrodu z początku XVIII wieku (bez źródeł) podaje H. Reichow, Alte bürgerliche Gartenkunst (1927). W roku 1993 sztormowy wiatr wywrócił większość lip ramujących salon ogrodowy. W 1994 park został poddany rewaloryzacji, odtworzono szpalery lipowe. Nie udało się odtworzyć ani parteru kwiatowego przed dworem (znajduje się tu ogródek przedszkolny), ani przywrócić tak charakterystycznych dla tego ogrodu widoków.
