ZŁOTNICTWO

< Poprzednie

Następne >

Srebrne gwizdki żeglarzy morskich, 1500–1550

Srebrny wilkom czeladników murarskich, Hieronymus Holl I, 1669

Srebrna misa do lavabo, Christian Pichgel I, przed 1700

Modlitewnik ze śpiewnikiem w srebrnej oprawie, około 1700

Srebrny puchar w winne grono, Nathanael Schlaubitz, początek XVIII wieku

Srebrny dzban liturgiczny do wina, M. Dietrisch, 1709

Struś ze srebra ze strusim jajem, Beniamin Berendt I, 1713–1730

Srebrny wilkom gdańskich szyprów wiślanych, Gdańsk, Johann Jöde, 1727

Łódka na kadzidło ze srebra złoconego, Nathanael Schlaubitz, 1759–1761

Srebrny futerał na list gratulacyjny dla burmistrza Joachima Heinricha Weickhmanna, Johann Carl Roggatz, 1844

ZŁOTNICTWO, od średniowiecza rozwijało się w miastach (organizacje cechowe), na dworach królewskich i możnowładczych oraz w dużych ośrodkach religijnych. W Polsce pierwsze informacje o złotnikach miejskich pochodzą z XIII wieku (Kraków, Warszawa, Gdańsk, Elbląg, Lwów, Wrocław), w XV–XVI wieku największymi ośrodkiem były: Kraków, Lwów, Gdańsk, Poznań, Toruń i Warszawa. Rozkwit złotnictwa w Polsce nastąpił w XVI i 1. połowie XVII wieku (na przełomie stuleci w Krakowie było około 100 warsztatów złotniczych, w Gdańsku – około 50, we Lwowie – około 40).

W Gdańsku gildia złotnicza istniała od XIV wieku. Nad Strzyżą wybudowano kuźnię srebra, która dała nazwę dzielnicy Srebrzysko, odlewnia srebra będąca w gestii cechu złotników znajdowała się od końca XVI do początku XIX wieku nad Kanałem Raduni w rejonie skrzyżowania z dzisiejszą ul. Hucisko (Silberhütte). Cechą szczególną gdańskiego złotnictwa są przedstawienia figuralne o wykuwanym reliefie, popularne w XV, XVII i XVIII wieku. Miasto chlubiło się wyrobami o wysokiej próbie i doskonałej jakości, co świadczyło o mistrzowskim opanowaniu rzemiosła złotniczego. Przez wiele stuleci jedyną obowiązującą stale próbą była próba 13; wszystkie wyroby dodatkowo potwierdzano znakiem kontrolnym starszego cechu i herbem miasta. W średniowieczu gdańscy złotnicy pracowali przede wszystkim na potrzeby miejscowe. Po inkorporacji Prus Królewskich do Rzeczypospolitej (1454) Gdańsk stał się głównym eksporterem wyrobów metalowych w głąb kraju. Rozwojowi rzemiosła sprzyjał wzrost zamożności mieszkańców i popyt na wyroby luksusowe. Złotnicy pozostawali w kontaktach ze sferą ludzi najbogatszych i wykształconych. Źródeł inspiracji szukali także w innych krajach. W średniowieczu były to Nadrenia i Westfalia, w XVII wieku Niderlandy, po wojnie trzynastoletniej Hamburg i Augsburg (który w XVIII wieku był pośrednikiem w rozpowszechnianiu wzorów francuskich). Jak liczne musiały być dzieła złotnicze w Gdańsku od połowy XIV wieku do około 1577 roku, dowiadujemy się ze sporządzanych w 1576 spisów inwentaryzacyjnych sreber stopionych w 1577; z uzyskanego kruszcu wybijano monety oblężnicze przeznaczone na żołd dla zaciężnych, broniących gdańszczan przed wojskami króla Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Przetopiono m.in. wielki krucyfiks i wielką monstrancję (łącznie o masie 16 kg), mniejszy krucyfiks i monstrancję (łącznie 10 kg), figury 12 apostołów, każda o masie przeszło 2 kg, postać Chrystusa Zbawiciela z globem i krzyżem (ponad 4 kg), posąg Marii z Dzieciątkiem (33 kg), hermę św. Barbary i rzeźbę przedstawiającą świętą (8 kg), grupę św. Jerzego walczącego ze smokiem – z wyposażenia kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (NMP), relikwiarz św. Barbary, z którego wyjęto fragment kości, ze srebrnymi postaciami aniołów, różańcem i koroną (37 kg). Podobnie postąpiono z większością sreber należących do kaplic, bractw i innych kościołów. W ratuszach Starego i Głównego Miasta złożono łącznie 2 tony srebra wartości około 21 tysięcy talarów. Po wyjęciu kamieni szlachetnych kruszec przetopiono i wybito z niego talary oblężnicze z wizerunkiem Chrystusa Salvatora Mundi. Gdańszczanom udało się zawrzeć z królem ugodę, złożyli wiernopoddańczą przysięgę, srebro pozostało, ale dzieła sztuki przepadły. Prawdopodobnie nieliczne dzieła z kościołów gdańskich wykonane przed rokiem 1577 i po, zachowane in situ (jak np. cyborium późnogotyckie z około 1500), zostały przekazane w 1937 przez gminę luterańską przy kościele NMP do zbiorów ówczesnego Muzeum Miejskiego.

W XVII i XVIII wieku tworzyli w Gdańsku mistrzowie rodzimi i przybysze z innych rejonów Niemiec, w tym Śląska. Do najbardziej cenionych złotników tego okresu zalicza się gdańską rodzinę Schlaubitzów; tworzyli ją Nathaniel (1662–1726), Johann Gottfried (1707–1771). Wiele ich dzieł powstało na zamówienie kościołów w Gdańsku i w Polsce, dworu królewskiego oraz magnaterii. Tu też zaopatrywały się w upominki poselstwa udające się z wizytą do carów rosyjskich. Część z nich można dziś podziwiać w skarbcu kremlowskim i petersburskim Ermitażu. Z innych mistrzów należy wymienić Petera van den Rennena, twórcy obok innych dzieł relikwiarzy św. Wojciecha dla katedry gnieźnieńskiej i św. Stanisława Biskupa dla katedry wawelskiej. Dla króla Jana Kazimierza pracował działający tu od roku 1643, przybyły z Niemiec Andreas Mackensen, potem na przełomie XVII i XVIII wieku jego syn Andreas II, działali Paul Decker (1677–1713), Michael Dietrich (1673–1748). W 2. połowie XVIII wieku dominowały w Gdańsku warsztaty Friedricha Wilhelma Endego (1720–1799), potem jego synów Friedricha Wilhelma i Johanna Carla, Emmanuela Ellerholza (1725–1800), Friedricha Wilhelma Sponholtza (1730–1789), potem syna Emmanuela (1760–1807), Carla Davida Rathsa (1736–1796), którego warsztat przejął zięć Carl Stumpf, założyciel dominującej w Gdańsku do 1939 roku firmy rodzinnej.

Dla kościołów w gdańskich pracowniach powstawały złote, pozłacane i srebrne krucyfiksy, monstrancje, relikwiarze, kielichy i pateny mszalne, nierzadko wysadzane szlachetnymi kamieniami. Wyroby ze srebra często ozdabiano bursztynem. Z prac dla prywatnych odbiorców tworzono – wykonywane podobną techniką – różnego rodzaju puchary, w tym cechowe tzw. wilkomy, kufle do piwa, zastawy stołowe (wazy, talerze, półmiski, cukiernice, kubki, łyżki, łyżeczki), od XVII wieku indywidualne widelce i noże, elementy zegarów i zegarków kieszonkowych, świeczniki, tabakiery i rozmaite bibeloty i gadżety. Przykładem może być wilkom gdańskich żeglarzy morskich z rogu żubra z okuciami z rytowanej złoconej miedzi, datowany na 2. połowę XV wieku, przekazany w roku 1885 do gdańskiego Kunstgewerbemuseum ( Muzeum Rzemiosła Artystycznego). W Muzeum Narodowym w Gdańsku znajduje się 8 gdańskich barokowych kufli ze złoconego srebra. Ich bogata dekoracja figuralna i ornamentalna wykonana jest w zarzuconej dziś technice trybowania, czyli wykuwania w srebrnej blasze i cyzelowania. Specjalnością gdańskich mistrzów były kompozycje ze scenami z Biblii, epizody z żywotów antycznych bohaterów, sceny inspirowane emblematyką niderlandzką, rzadziej tematy rodzajowe.

Dzieła złotnicze opuszczały Gdańsk, szczególnie w końcu XVIII wieku, miasto ubożało, emigrowały niektóre zamożne rodziny. W 1816 roku władze pruskie rozwiązały cech, a złotnicy skupili się w luźnej korporacji zawodowej Gewerk der Juweliere Gold und Silberarbeiter, działali w jedno lub dwuosobowych warsztatach. Nie powstawały wówczas dzieła wybitne, trzon produkcji złotniczej stanowiły niewielkie naczynia korpusowe i sztućce. W 1861 złotnik Carl Moritz Stumpf jako pierwszy przekształcił tradycyjny rodzinny warsztat w nowoczesną firmę o charakterze manufaktury. Zakupione przez niego stalowe maszyny do sztancowania pozwoliły na tanią produkcję. Z czasem firma M. Stumpf und Sohn zaczęła nabywać srebrne wyroby dużych południowoniemieckich i bremeńskich firm i sprzedawała je, dodając swój stempel. Podobnie działały mniejsze, ale również cenione XIX-wieczne gdańskie firmy, jak Carl Hermann Danziger (1815–1868) czy Robert Adolph Rosalowsky. Gdańscy złotnicy C.M. Stumpf i Johann Carl Roggatz byli autorami dużego srebrnego modelu galery z Dworu Artusa ofiarowanego w roku 1858 przez władze gdańskie pruskiemu następcy tronu Fryderykowi Wilhelmowi z okazji jego ślubu z księżniczką Wiktorią, córką królowej angielskiej. Dzieło to można podziwiać obecnie w galerii hamburskiego muzeum w Altonie. Dzieła gdańskich złotników, rozproszone po świecie, są ozdobą kolekcji wielu polskich i zagranicznych muzeów, bywają wymieniane w katalogach domów aukcyjnych i kolekcjach europejskiego złotnictwa. JMY

Wykaz według: E. von Czihak, Die Edelschmiedekunst frühere Zeiten in Preussen, Zweiter Teil: Westpreussen, Leipzig 1908, s. 91-94
<br/ MrGl

Starsi cechu złotników 1378–1793 (Ältermann – Obermeister)

Rok	Imię i nazwisko
1378	Marcus
1437	Erasmus Schufenhauer
1445	Claus Eckstede
1446	Tidemann Forste
1457	Heinrik Voess
1458	Hans Kolner
1462	Hans Gobelyn
1463	Nicolaus Schulte
1464	Peter Ellegast
1465	Hans Gobelyn
1466	Nicolaus Schulte
1467	Johannes Platenau
1468	Andreas Schulte
1469	Matiss Auwstyn
1470	Nicolaus Schulte
1471	Caspar Tyle
1472	Hans Furchheer (Furesheer)
1473	Celestinus Kruss
1474	Benedict Kretzmer
1475	Andres Schulte
1476	Leonhard Reberch
1478	Nicolaus Schulte
1479	Hans Colner
1480	Jorge Gerdt
1481	Andres Schulte
1482	Benedict Kretzmer
1483	Hans Colner
1484	Hans Bueck
1485	Leonhard Reberch
1486	Michael Wulff
1487	Benedict Kretzmer
1488	Hans Bueck
1489	Kasper Frolick
1490	Hans Drost
1491	Hans Colner
1492	Benedict Kretzmer
1493	Hans Bueck
1495	Paul Crowel
1496	Hans Colner
1497	Steffen Pellinghussen (Pennynghusen)
1498	Ambrosius Colner
1499	Lorentz Giferitz
1500	Lucas Jusskow
1501	Heinrich Bornholm
1502	Paul Marquart
1503	Paul Crowel
1504	Jacob Kroger
1505	Hans Bueck
1506	Lukas Juskow
1507	Heinrich Bornholm
1508	Bartholomäus Austeyn
1509	Paul Marquart
1510	Paul Crowel
1511	Hans Degener
1512	Lucas Juskow
1513	Lorenz Buck
1514	Marteyn Fogeler
1515	Paul Hegener
1516	Paul Marquart
1517	Hans Brusskorn
1518	Hans Jon
1519	Hans Degener
1520	Jorgen Jon
1521	Clawes Molner
1522	Hans Myke
1523	Hans Brusskorn
1524	Blasius Grunow
1525	Jorge Colner
1526–1532	brak danych
1533	Jacob Klatte
1534	Borgart Hoppener
1535	Blasius Gronau
1536	Greger Rölau
1537	Tewes Schulze
1538	Jorgen Buk
1539	Franz Schulte
1540	Hieronimus Messner
1541	Augustein Syckmann
1542	Simon Platyn
1543	Jorgen Junter
1544	Simon Schulte II
1545	Burchkarth Hoppener
1546	Gregor Rele
1547	Andreas Stechmesser
1548	Franz Schulte
1549	Hans Mytlynck (Mitlinek)
1550	Simon Platyn
1551	Hans Becker
1552	Jorgen Junter
1553	Mathias Rode
1554	Simon Schulte
1555	Hans Struss
1556	Niclis Loff
1557	Jorgen Jon
1558	Greger Rolau
1559	Hans Gronau I
1560	Andres Stechmesser
1561	Hans Notke (Noethke)
1562	Hans Bekker
1563	Matthes Runge
1564	Hans Gronau I
1565	Lorenz Tydeke
1566	Hans Gronau I
1567	Hans Notke (Noethke)
1568	Andreas Welcke
1569	Lorenz Tydeke
1570	Hans Colner
1571	Jacob Harmen
1572	Jürgen Gronau
1573	Hans Notke (Noethke)
1574	Paul Schulz
1575	Lorenz Tydeke
1576	Peter Schröder
1577	Andreas Wilke
1578	Hinrich Schulz
1579	Hans Manffras
1580	Gergen Grunau
1581	Peter Schröder
1582	Jacob Wilke
1583	Jacob Harmen
1584	Thomas Schultze
1585	Hans Brömmer
1586	Heinrich Kessel
1587	Andreas Stechmesser
1588	Thomas Schultze
1589	Gergen Gronau
1590	Balczer Nickel
1591	Heinrich Schulze
1592	Heinrich Kessel
1593	Hans Speck
1594	Daniel Gronau
1595	Thomas Schultze
1596	Abraham Rike
1597	Jacob Demantz
1598	Heinrich Kessel
1599	Paul Schwert II
1600	Reinhard (Reinholt) von der Rennen
1601	Hans Speck
1602	Abraham Rike
1603	Hieronimus Frobenius
1604	Daniel Gronau
1605	Reinhard von der Rennen
1606	Christian Detloff
1607	Bartelmes Preusse
1608	Jochim Scharping
1609	Hieronimus Frobenius
1610	Reinhard von der Rennen
1611	Georgen Schmitt
1612	Hans Huplis
1613	Christian Detloff
1614	Lucas Kadau
1615	Hieronimus Frobenius
1616	Gergen Yesse (Jesse)
1617	Jochim Scharpnick
1618	Zacharias Dersau
1619	Reinhardt von der Rennen
1620	Christian Dietloff
1621	Georgen Schmitt
1622	Daniel Asaricus
1623	Joachim Scharpnick
1624	Hans Peckberner
1625	Hieronimus Frobenius
1626–1627	Christian Junge
1628	Zacharias Dersau
1629	Andreas Stechmesser
1630	Hans Jürgen
1631	Heinrich Gottschalck
1632	Gergen Jesse
1633	Gabriel Wulff
1634	Greger Ferdinandes
1635	Greger Frobenius
1636	Heinrich Gottschalck
1637	Reinhold Uphagen
1638	Georgenn Hoffmann
1639	Lüx Schnitter
1640	Hans Jürgen
1641	Johann Detloff
1642	Jacob Hermen
1643	Hieronymus Edel
1644	Gregor Frobenius
1645	Christian Paul
1646	Gabriel Wulff
1647	Jacob Schmidt
1648	Georg Hebenstreit
1649	Hans Polman
1650	Andreas Mackensen I
1651	Daniel Detloff
1652	Hieronymus Edel
1653	Andreas Schwenke
1654	Christian Paul
1655	Andreas Schmidt
1656	Gregor Frobenius
1657	Hans Rode
1658	Hans Georg Schmidt
1659	Ernst Kadau I
1660	Adam Freymann
1661	Matthias Pichgel I
1662	Andreas Schwenck
1663	Andreas Mackensen I
1664	Johann Uphagen
1665	Hieronymus Edel
1666	Henning Probst
1667	Matthias Pichgel I
1668	Adam Freymann
1669	Ernst Kadau I
1670	Peter Rohde
1671	Johannes Pulmann
1672	Hieronymus Edel
1673	Henning Probst
1674	Johann Ophagen
1675	Peter Rode
1676	Gottfried Schmidt
1677	Greger Zobel
1678	[[OPHAGEN JOHANN | Johann Ophagen]
1679–1680	Adam Freymann
1681	Ernst Kadau II
1682	Jakob Beckhausen
1683	Christian Hasse
1684	Peter Rhode
1685	Jakob Beckhausen
1686	Ernst Kadau II
1687–1688	Christian Hasse
1689	Peter Rhode
1690	Benedict Clausen
1691	Tobias Schmidt
1692	Christian Pichgel I
1693	Johann Meinertz
1694	Jakob Beckhausen
1695	Benedict Clausen
1696	Tobias Schmidt
1697	Christian Pichgel I
1698	Konrad Jakob Keseberg
1699	Nathaniel Pressding II
1700–1701	Tobias Schmidt
1702	Daniel Friedrich Mylius
1703	Nathanael Schlaubitz
1704	Andreas Schwenck
1705	Peter Rode
1706	Tobias Schmidt
1707	Benedict Clausen
1708	Daniel Friedrich Mylius
1709	Siegfried Örnster
1710–1711	Hieronymus Holl II
1712	Christoph Wonnecker
1713	Matthias Pichgel II
1714	Tobias Schmidt
1715	Nathanael Schlaubitz
1716	Siegfried Örnster
1717	Lorenz Dietrich
1718	Hieronymus Holl II
1719	Michael Dietrich
1720	Christoph Wonnecker
1721	Matthias Pichgel II
1722	Siegfried Örnster
1723	Nathanael Schlaubitz
1724	Lorenz Dietrich
1725	Constantin Hein
1726	Michael Dietrich
1727	Johann Jöde
1728	Siegfried Örnster
1729	Beniamin Berendt I
1730	Lorenz Dietrich
1731	Constantin Hein
1732	Michael Dietrich
1733	Johann Jöde
1734	Beniamin Berendt I
1735	Johann Christian Holl I
1736	Beniamin Ephraim Schmidt
1737	Constantin Hein
1738	Lorenz Dietrich
1739	Gottfried Wendt (zm. 22 stycznia) Lorenz Dietrich (od II kwartału)
1740	Constantin Quartier
1741	Michael Dietrich
1742	Johann Christoph Wonnecker
1743	Beniamin Berendt I
1744	Lorenz Dietrich
1745	Jakob Haase
1746	Johann Christoph Wonnecker
1747	Beniamin Berendt I
1748	Wilhelm Raths
1749	Jakob Haase
1750	Beniamin Döbler
1751	Johann Goffried Schlaubitz
1752	Christoph Türck
1753	Beniamin Berendt I
1754	Johann Christoph Wonnecker
1755	Johann Constantin Lange
1756	Wilhelm Rahts
1757	Michael Schleich
1758	Christoph Türck
1759	Jakob Haase
1760	Johann Carl Dietrich
1761	Johann Constantin Lange
1762	Wilhelm Raths
1763	Christian von Hausen
1764	Christoph Türck
1765	Michael Schleich
1766	Wilhelm Raths
1767	Christian von Hausen
1768	Johann Adam Lange
1769	Michael Schleich
1770	Friedrich Wilhelm Ende
1771	Johann Lehnert
1772	Johann Adam Lange
1773	Christoph Hecker
1774	Friedrich Wilhelm Ende
1775	Johann Lehnert
1776	Johann Adam Lange
1777	Christoph Hecker
1778	Joachim Christian Franck
1779	Johann Lehnert
1780	Gottlieb Deinlein
1781	Emmanuel Ellerhotz
1782	Joachim Christian Franck
1783	Friedrich Wilhelm Sponholtz
1784	Gottlieb Deinlein (zmarł) Joachim Christian Franck
1785	Emmanuel Ellerholtz
1786	Johann Adam Lange
1787	Friedrich Wilhelm Sponholtz
1788	Joachim Christian Franck
1789	Carl Ludwig Berendt
1790	Johann Adam Lange
1791	Emmanuel Ellerholtz
1792	Johann Gottlieb Fischer
1793	Carl Ludwig Berendt

Starsi cechu złotników 1794–1945 (Ältermann – Obermeister)

Rok	Imię i nazwisko
1794	Joachim Christian Franck
1795	Emmanuel Ellerholz
1796	Johann Gottlieb Fischer
1797	Carl Ludwig Berendt
1798	Joachim Christian Franck
1799	Johann Gottlieb Stegemann
1800	Johann Gottlieb Fischer
1801	Johann Carl Hecker
1802	Joachim Christian Franck
1803	Johann Gottlieb Stegemann
1804	Johann Gottlieb Fischer
1805	Johann Carl Hecker
1806	Frierdich Wilhelm Ende
1807	Emmanuel Ellerholtz
1808	Johann Gottlieb Fischer
1809	Johann Friedrich Kretschmer
1810	Frierdich Wilhelm Ende
1811	Christian Wandel
1812	Johann Gottlieb Ulrich
1813	Johann Friedrich Kretschmer
1814	Carl Stumpf
1815	Christian Wandel
1816	Johann Gottlieb Ulrich
1817	Johann Friedrich Kretschmer
1818–1819	Carl Stumpf
1820	Johann Gottlieb Ulrich
1821–1828	Carl Beniamin Schultz
1829–1833	Johann Jacob Raths
1834–1835	Gottlieb Ephraim Wulsten
1836	Johann Jacob Raths
1837–1839	Gottlieb Ephraim Wulsten
1840	Carl Moritz Stumpf
1841–1844	Carl August Winkelmann
1845	Carl Moritz Stumpf
1846–1849	Carl August Winkelmann
1850–1851	Carl Moritz Stumpf
1852	Carl Heinrich Momber
1853–1855	Adolph Golchert
1856–1861	Ferdinand Robert Raths
1862	Theodor Hermann Meyer
1863–1867	Robert Adolph Rosalowsky
1867–1874	Edwin Lubatz
1874–1879	Carl Friedrich Sohr
1880–1883	Johann Wilhelm Gustav Heberlein
1883–1896	brak danych
1897–1901	Robert Adolph Rosalowsky
1902–1905	Gustav Hermann Seeger
1906	Paul Fliege
1907–1912	Erich Albert Moritz Stumpf
1913	brak danych
1914–1921	dr Johannes Kniewel
1922–1927	Paul Fliege
1928	Leo Nietzner
1929	Paul Fliege
1930–1935	Hugo Frosien
1935–1938*	Bruno Witt
1939*	Erich Albert Moritz Stumpf
1940–1942**	Karl Heinz Stumpf
1943–1945	brak danych
* Wspólny cech złotników i zegarmistrzów Wolnego Miasta (Goldschmied und Uhrenmacher Innung) ⃰ ⃰ Cech złotników i wytwórców wyrobów ze srebra (Gold und Silberschnitte Innung) Wykaz według: E. von Czihak, Die Edelschmiedekunst frühere Zeiten in Preussen, Zweiter Teil: Westpreussen, Leipzig 1908, s. 91-94 <br/ MrGl